MEMLÛKLER DÖNEMİ’NDE BİR İLİM MERKEZİ: SARGATMIŞİYYE MEDRESESİ

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 175 - 190, 31.12.2023

Semanur Diniz , Ahmet Düzenli

https://doi.org/10.30627/cuilah.1372915

Öz

Medreseler İslâm ilim geleneğinin teşekkül ettiği önemli ilim merkezleridir. Orta Çağ’ın en büyük Müslüman Türk devletlerinden biri olan Memlûkler (648-923/1250-1517) döneminde de bu geleneğin bir devamı olarak çok sayıda medrese inşa edilmiştir. Memlûk sultan ve devlet adamlarının ilme ve ulemaya gösterdiği ehemmiyetin bir yansıması olarak değerlendirilebilecek bu durum, söz konusu dönemin İslâm tarihinin ilmî ve kültürel açıdan en parlak dönemlerinden biri olarak nitelenmesini de beraberinde getirmiştir. Memlûkler dönemindeki bu ilmî canlılığa, yaptırdığı medreseyle katkı sağlayan devlet görevlilerinden biri de Sargatmış olarak tanınan Emîr Seyfeddin en-Nâsırî’dir (ö. 759/1358). Bu çalışmada da 757/1356 senesinde Kahire’de Emîr Sargatmış tarafından yaptırılan ve Memlûkler döneminin meşhur medreselerinden biri olan Sargatmışiyye Medresesi konu edilmiştir. Hanefî fıkhına dair eğitim vermek üzere kurulan bu medresede dönemin önde gelen çok sayıda âlimi ders vermiş ve pek çok talebe de Sargatmışiyye’de ilim tahsil etmiştir. Öyle ki bu talebelerden bazıları Anadolu’da Hanefî mezhebinin yayılmasında da önemli rol üstlenmişlerdir. Dolayısıyla bu medrese hem bir Memlûk emîri tarafından Hanefî mezhebine dair eğitim vermek üzere kurulmuş olmasıyla hem de yetiştirdiği talebelerinin Anadolu’daki faaliyetleriyle dikkat çekmektedir. Bu bağlamda çalışmada ilk olarak Memlûk medreseleri hakkında ana hatlarıyla bilgi verilmiş, birinci bölümde kuruluşu ve fizikî yapısını da ortaya koyacak şekilde medresenin genel özellikleri üzerinde durulmuş, ikinci bölümde ise medresedeki eğitim öğretim faaliyetlerine yer verilmiştir. Çeşitli akademik çalışmalarda İbn Haldûn gibi dönemin meşhur âlimleriyle birlikte anılan bu medrese hakkında ulusal ve uluslararası literatürde müstakil bir çalışma tespit edilememiştir. Dolayısıyla öncelikli amacımız dönemin önemli eğitim kurumlarından biri olan Sargatmışiyye Medresesi’nin tanınmasına katkı sağlamaktır. Yine medresede görevli âlimler ve okutulan dersler üzerinden bu dönem eğitim öğretim faaliyetleriyle alakalı tespitler de çalışmanın hedefleri arasındadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Eğitim Tarihi, Memlûkler, Emîr Sargatmış, Sargatmışiyye Medresesi.

A Center of Science in The Mamluk Period: The Madrasa of Sarghatmishiyya

Öz

Madrasahs are important science centers where the Islamic science tradition was formed. During the Mamluk period (648-923/1250-1517), one of the largest Muslim Turkish states of the Middle Ages, many madrasahs were built as a continuation of this tradition. This situation, which can be considered as a reflection of the importance given to science and scholars by Mamluk sultans and statesmen, has led to the Mamluk period being described as one of the brightest periods in Islamic history in terms of science and culture. One of the government officials who contributed to this scientific vitality during the Mamluk period with the madrasa he built was Sayf al-Dīn Nāṣirī, who is known as Amīr Sarghatmish (d. 759/1358). In this study, the Madrasa of Sarghatmishiyya, which was built by Amīr Sarghatmish in Cairo in 757/1356 and is one of the famous madrasahs of the Mamluk period, is discussed. In this madrasa, which was established to provide education on Hanafi fiqh, many leading scholars of the period gave lessons and collected science in Sarghatmishiyya to many students. So much so that some of these students also played an important role in the spread of the Hanafi sect in Anatolia. Therefore, this madrasa draws attention both with its establishment by a Mamluk amīr to provide education on the Hanafi sect and with the activities of its students in Anatolia. In this context, in the study, firstly, information about the Mamluk madrasahs was given in outline, in the first part, the general characteristics of the madrasah were emphasized, including its establishment and physical structure, and in the second part, the education and training activities in the madrasah were included. No specific study could be identified in the national and international literature about this madrasah, which is mentioned together with famous scholars of the period such as Ibn K̲h̲aldūn in various academic studies. Therefore, our primary goal is to contribute to the recognition of the Madrasa of Sarghatmishiyya, one of the important educational institutions of the period. It is also among the objectives of the study to make determinations about the educational activities of this period through the scholars working in the madrasah and the courses taught.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Education, Mamluks, Emir Sarghatmish, Madrasa of Sarghatmishiyya

Kaynakça

• Aksu, Hüsamettin, “Hasan et-Tûlûnî”, DİA, XVI, s. 355-356, İstanbul 1997.
• Ayaz, Fatih Yahya, Memlûkler’de Tarih ve Tarihçiler, TTK Yayınları, Ankara 2020.
• Ayaz, Fatih Yahya, Memlûkler (1250-1517), İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Memlükler Döneminde Vezir-Ümera İlişkileri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/1, 2005, s. 123-156.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Türk Memlükler Dönemı̇nı̇n Büyük Emı̂rlerı̇nden Yelboğa el- Ömerı̂ (ö. 768/1366) ve İdaredekı̇ Nüfuzu”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16/1, 2007, s. 81-100.
• Ayaz, Fatih Yahya-Fatmanur Alibekiroğlu Eren. "Memlük Devletinde Sultan ve Emîrlerin Hanefîliğe İlgisi," Ibad Sosyal Bilimler Dergisi, 2019, s. 284-296.
• Baga, Elif, “Takıyyüddin Râsıd ve Cebir Risalesi: Matematiksel Değerlendirme, Tercüme ve Editio Princeps”, Nazariyat Dergisi, 7/2, 2021, s. 1-52.
• Behrens, Dorıs- Abouseıf, “İbn Tolun Camii”, DİA, s.416-418, XX, İstanbul 1999.
• Beken, Ahmet, “Müstansıriyye Medresesi’nde (631/1233-34) Eğitim-Öğretim Faaliyetleri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 16 (2016), s. 309-337.
• Benli, M. Sami, “İbn Akîl, Bahâeddin”, DİA, XIX, s. 300-301, İstanbul 1999.
• Bozkurt, Nebi, “Medrese”, DİA, XXVIII, s. 323-327, Ankara 2003.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan, ‘Acâibü’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr, nşr. Dâru’l-ceyl, I-III, Beyrut ts.
• Düzenli, Aygül, Memlükler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi (648-923/1250-1517) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2021.
• Düzenli, Aygül, “Memlûkler Döneminde Medreseler (648-923/1250-1517)”, Osmanlı Medreseleri Eğitim, Yönetim ve Finans (ed. Fuat Aydın-Mahmut Zengin-Kübra Cevherli-Yunus Kaymaz), İstanbul: Mahya Yayınları, 2019, s. 447-461.
• Gökçe, Ferhat, “Türkiye’de Memlükler Dönemi Hadis Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 21/2, 2013. Harekât, İbrahim, “İbnü’l-Hümâm”, DİA, V, s. 498-501, İstanbul 1992.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihabeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî, İnbâü’l-gumr bi-ebnâi’l-’umr, nşr. Hasan Habeşî, I-IV, Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1969-1998.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye, nşr. Dâru’l-fikr, XV, 1986.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, muallik Muhammed Hüseyin Şemseddin nşr. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, XVI, Beyrut ts.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâleddin Yusuf, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba’de’l-Vâfî, tah. Muhammed M. Emin, VII, Kahire ts.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed, Şezeretü’z-zeheb fî ahbârî men zeheb, nşr. Abdülkadir el-Arnaûd-Mahmud el-Arnaûd, Kahire 1986.
• İyişenyürek, Orhan, Abdullah eş-Şebrâvî ve Şiiri, (Yayımlanmamış DoktoraTezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2019.
• Kaçar, Yasemin, Bahrı̂ Memlûk Devletı̇’nı̇n Eğı̇tı̇m Sı̇stemı̇ ve Medreseler (1250-1382), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazı̇osmanpaşa Ünı̇versı̇tesı̇ Sosyal Bı̇lı̇mler Enstı̇tüsü, Tokat 2006.
• Kallek, Cengiz, “İbn Arabşah”, DİA, XIV, s. 315-316, İstanbul 1999.
• Kallek, Cengiz, “İbn Gânim”, DİA, XIX, s. 503-504, İstanbul 1999.
• Kallek, Cengiz, “Hisbe”, DİA, XVIII, s. 133-143, İstanbul 1998.
• Kandemir, M. Yaşar, “İbn Hacer el-Askalânî”, DİA, XIX, s. 514-531, İstanbul 1999.
• Kandemir, M. Yaşar, “Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed”, DİA, s. 229-231, XXX, Ankara 2020.
• Kaya, Büşra S., “Creation of Mamluk Social Identity Through Madrasas and Production of Texts”, İslam Araştırmaları Dergisi 49 (2023), s. 33-66.
• Kaya, Büşra S., Sehâvî’nin ed-Davʾü’l-Lâmiʿ Adlı Eseri Bağlamında IX / XV. Asır Kahire’sinde Bilgi ve Toplum (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
• Khanjanov, Shahin, Memlükler Dönemı̇ Hanefı̇lerı̇nde İçtı̇had Ve Taklı̇d Tartışmaları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2021.
• Koca, Ferhat, “İbnü’l-Hümâm”, DİA, XXI, s. 87-90, İstanbul 2000.
• Koçkuzu, Ali Osman, “Aynî, Bedreddin”, DİA, IV, s. 271-272, İstanbul 1991.
• Köse, Saffet, “İbn Merzûk, el-Hatîb”, DİA, XX, s. 186-188, İstanbul 1999.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali, Kitabü’l-Mevâ’iz ve’l-i’tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr, I-II, Beyrut, ts.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali, Kitabü’s-Sülûk li-ma’rifeti düveli’l-mülûk, nşr. M. Mustafa Ziyâde-Saîd A. Âşûr, I-XII, Kahire 1956-1973.
• Safedî, Selahaddin Halil b. Aybek, A’yânü’l-asr ve a’vânü’n-nasr, nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr., I-VI, Beyrut-Dımaşk 1998.
• Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir, Hüsnü’l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve’l-Kâhire (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), I-II, Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-’İlmiyye, Kahire 1967.
• Malatî, Zeyneddin Abdülbâsıt b. Halil b. Şahin ez-Zâhîrî, Neylü’l-emel fî zeyli’d-Düvel, nşr. Ömer A. Tedmürî, Beyrut, 2002.
• Midilli, Muhammet Enes, “Memlûkler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar”, İslam Araştırmaları Dergisi, 44, 2020.
• Midilli, Muhammet Enes, “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”, İslam Tetkikleri Dergisi, 10/1, 2020, s. 389-412.
• Özel, Ahmet, “İbn Nüceym, Zeynüddîn”, DİA, XX, s. 236-237, İstanbul 1999.
• Özaydın, Abdülkerim, “Hasan b. Muhammed b. Kalavun”, DİA, XVI, s. 332-333, İstanbul 1997.
• Özen, Şükrü, “İbnü’ş-Şıhne, Seriyyüddîn”, DİA, XXI, s. 225-227, İstanbul 2000.
• Sadgrove, Phılıp Charles, “Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed”, DİA, s. 438-439, XXXIX, İstanbul 2010.
• Safedî, Selahaddin Halil b. Aybek, A’yânü’l-asr ve a’vânü’n-nasr, nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr., I-VI, Beyrut-Dımaşk 1998.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, ed-Dav’ü’l-Lâmi’ li-ehli’l-karni’t-tâsî, I-XII, Kahire, ts.
• Süleyman Uludağ, “İbn Haldûn”, DİA, XIX, İstanbul 1999, s. 538-543.
• Tomar, Cengiz, “Sehâvî, Şemseddin”, DİA, XXXVI, s. 314, İstanbul 2009.
• Topdemir, Hüseyin Gazi, “Takiyyüddîn er-Râşid”, DİA, XXXIX, s. 454-456, İstanbul 2010.
• Tozlu, İbrahim, Moğultay b. Kılıç (ö.762/1361) ve Hadı̇s İlmı̇ndekı̇ Yerı̇, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2011.
• Turan, Abdülbaki, “el-Elfiyye”, DİA, XI, s. 28-29, İstanbul 1995.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Maarif (C. MF). 138-6871.
• Uzunpostalcı, Mustafa, “Cemâl el-Malatî”, DİA, s. 305, VII, İstanbul 1993.
• Yiğit, İsmail, “Ayni’yi Yetiştiren Memlûkler Dönemi İlmî Hareketine Genel Bir Bakış”, Marmara Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi Dergisi, 11-12 ,1994, 27-45.
• Zengin, Murat, “Sultan Hasan Dönemı̇ Memlûk Türk Devletı̇ Tarı̇hı̇: Genel Bı̇r Değerlendirme”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergis, 5/1, 2016, s. 79-90.
• Zengin, Zeki Salih, Medreseden Darülfünûna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi, Ankara: Maarif Mektepleri, 2019.
• Zhunıssov, Adılkhan, Kıvâmüddîn El-İtkânî’nin Gâyetü’l-Beyân Adlı Eserinin Metot ve Muhteva Açısından İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2019.
• Ziriklî, Hayreddin b. Muhammed, el-A’lam, nşr. Dârü’l-ilm, Beyrut 2002, IV, 287-288.
• https://egyptopia.com/en/articles/Egypt/cairo/Mosque-Madrasa-of-Emir-Sarghatmish-in-Cairo.s.29.13118/