HADİSLERDE SAHÂBE PİŞMANLIKLARI VE PSİKOSOSYAL YANSIMALARI ÜZERİNE BİR ANALİZ

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 136 - 152, 30.06.2025

Hasan Hüseyin Güller

https://doi.org/10.30627/cuilah.1632978

Öz

Bu çalışma, hadislerde yer alan sahâbe pişmanlıklarını ve bu pişmanlıkların psikososyal boyutlarını incelemektedir. Kur´ân ve hadislerde insanın yaratılışından gelen zaaflar nedeniyle hataya ve günaha meyilli olduğu, ancak aktif bir pişmanlığın getireceği tövbe ile hatalarını telafi edebileceği belirtilmiştir. Bu bağlamda, sahâbe pişmanlıklarının bireylerde ortaya çıkardığı duygusal, düşünsel ve davranışsal değişimler, nitel analiz yöntemleriyle incelenmiştir. Doküman analizi ve içerik analizi kullanılarak yapılan çalışmada, hadislerdeki sahâbe örneklerinden hareketle pişmanlık duygusunun bireyin iç dünyasındaki etkileri ve toplumsal yansımaları değerlendirilmiş, sağlıklı bir pişmanlık sürecinin nasıl gelişebileceği konusunda çıkarımlar yapılmıştır. Hadislerde yer alan örnekler, bireyin psikolojik gelişimi açısından pişmanlığın aslında bir dönüşüm mekanizması olarak işlediğini; hatalarından ders çıkarmaya teşvik ederek bireyin olgunlaşmasına, manevi olarak daha yüksek bir seviyeye ulaşmasına katkı sağladığını göstermektedir. Bu analiz, başta psikoloji ve din bilimleri olmak üzere disiplinler arası ortak bir çalışma alanı oluşturmayı amaçlamakta, pişmanlık ve tövbenin bireyin mânevî gelişimindeki rolünü anlamaya katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , pişmanlık , sahâbe , psikososyal analiz , tövbe.

An Analysis of the Regrets of the Companions in the Hadiths and Their Psychosocial Reflections

Öz

This study examines the regrets of the Companions as recorded in the hadiths and explores their psychosocial dimensions. The Qur’an and hadiths emphasise that human beings, due to their inherent weaknesses, are prone to error and sin; however, it is also stated that repentance, prompted by active regret, enables individuals to rectify their mistakes. In this context, the emotional, cognitive, and behavioural changes induced by the regrets of the Companions have been analysed using qualitative research methods. Through document analysis and content analysis, this study evaluates the effects of regret on an individual’s inner world and its broader social implications, drawing insights from hadith narratives. Additionally, it explores how a constructive regret process can develop. The examples found in the hadiths suggest that regret functions as a transformative mechanism in psychological development, encouraging individuals to learn from their mistakes, fostering personal growth, and facilitating spiritual elevation. This analysis aims to establish an interdisciplinary field of study, particularly between psychology and religious studies, contributing to a deeper understanding of the role of regret and repentance in an individual’s spiritual development.

Anahtar Kelimeler

Hadith , regret , companions , psychosocial analysis , repentance.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Akseki, Ahmet Hamdi. İslâm Dini. Ankara: DİB Yayınları, 7. Basım, 1969.
• Arıcı, Handan Yalvaç. Kur´ân’da Pişmanlık Psikolojisi. İstanbul: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Bakırcıoğlu, Rasim. Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Anı Yayınları, 2012.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şuabü’l-îmân. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dârü Tavkı’n-Necât, 1422/2001.
• Ceylan, Davut. “Vicdan Kavramına Psikolojik ve Dini Yaklaşımlar”. Katre 3 (2017), 185-199. https://doi.org/10.31120/0.2018.35
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahmân et-Temîmî. es-Sünen. 4 Cilt. Suûdî Arabistan: Dârü’l-Muğnî li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1412/2000.
• Demir, Osman. “Vicdan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İz Yayıncılık, 11'inci Baskı., 1996.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’ab el-Ezdî es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Gazâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. İhyâü ulûmi’d-dîn. çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2002.
• Harman, Ömer Faruk. “Günah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/278-282. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur´âni’l-Azîm. 8 Cilt. Riyad: Dâr Tîbe, 2. Basım, 1420/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kahire: Darü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükram. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Sa´d, Muhammed b. Sa´d b. Menî’ ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kebîr (Tabakât). 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hânci, 1421/2001.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Müfredâtü elfâzı’l-Kur´ân. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 4. Basım, 1430/2009.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Birim Yayınları, 1993.
• Komisyon. Kur´ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2007.
• Komisyon. Türkçe Sözlük. 2 Cilt. Ankara: TDK, 1988.
• Köse, Ali. “Günah (Psikoloji)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/285-286. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayât, 1986.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. çev. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınları, 1976.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1412/1991.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen (es-Sünenü’s-Suğrâ). thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Özdemir, Nida. Suçluluk ve Pişmanlık Yaşantısının Dine Yönelim Üzerindeki Etkisi. İstanbul: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şükün, Ziya. Farsça-Türkçe Lügat. İstanbul: Maarif Matbaası, 1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb eş-Şâmî. el-Mu´cemü’l-Kebîr. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 2. Basım, ts.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevrâ b. Mûsâ b. Dahhâk. es-Sünen. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Yapıcı, Asım. İslâm’da Tövbe ve Dinî Yaşayıştaki Rolü. İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.