The Issue of Definition and Possibility of Knowledge in The Mu'tazila and Māturīdiyya Sects

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 153 - 174, 30.06.2025

Hatice Polat

https://doi.org/10.30627/cuilah.1637946

Öz

Knowledge is a relationship established between the knower and the known. Man has always resorted to knowing to sustain his life, transfer his experience to the next generations, and understand his position in the universe. For this reason, epistemology has been interesting throughout history since Ancient Greece. As a result of the conquests, Muslims' encounters with people of different religions and beliefs and the following translation efforts necessitated theologians to work more systematically on this issue. In this study, we aimed to examine the theories that emerged on the issue of the definition and possibility of knowledge in the schools of Mu'tazila and Māturīdiyya, two important schools with a rational mindset in the history of kalam. Thus, it will be possible to determine the schools' approaches to issues and the similar and different aspects in this process. In this process, in the study, by adhering to the classical method in social research, data on the issue were first collected through the schools' work, and then an analysis was attempted on this data. In this context, while it is seen that different definitions were developed within the Mu'tazila, in the Māturīdī thought, the majority of the sect accepted the definition made by Imam Māturīdī.

Anahtar Kelimeler

Kalām , Mu , Māturīdiyya , Theory of knowledge , Possibility of knowledge.

MU‘TEZİLE VE MÂTÜRÎDİYYE FIRKALARINDA BİLGİNİN TANIMI VE İMKÂNI MESELESİ

Öz

Bilgi, bilen ile bilinen şey arasında kurulan bir ilişkidir. İnsan, hayatını idame ettirebilmek, tecrübesini sonraki kuşaklara aktarabilmek ve kainattaki konumu anlayabilmek amacıyla daima bilme fiiline başvurmuştur. Bu nedenle epistemoloji, Eski Yunan’dan itibaren insanlık tarihi boyunca ilgi çekici olmuştur. Fetihler neticesinde Müslümanların farklı din ve inançlara sahip kesimleriyle muhatap olmaları ve akabinde gerçekleşen tercüme çalışmaları, mütekellimlerin bu mesele üzerinde daha sistemli çalışmasını gerektirmiştir. Biz bu çalışmamızda, kelâm tarihinin akılcı bir zihniyete sahip iki önemli fırkası olan Mu‘tezile ve Mâtürîdiyye ekollerinde bilginin tanımı ve imkânı meselesine dair ortaya çıkan teorileri incelemeyi amaçladık. Böylece fırkaların meselelere yaklaşımını ve bu süreçteki benzer ve farklı yönleri tespit etmek mümkün olacaktır. Bu süreçte çalışmada, sosyal araştırmalardaki klâsik yönteme bağlı kalınarak öncelikle fırkaların kendi eserleri üzerinden mesele ile ilgili veriler toplanmış, akabinde bu veriler üzerinden analiz yapılmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda Mu‘tezile içinde farklı tanımların geliştirildiği görülürken, Mâtürîdî düşüncede İmam-ı Mâtürîdî’nin yaptığı tanım mezhebin geneli tarafından kabul edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Mu'tezile , Mâtürîdiyye , Bilgi teorisi , Bilginin imkânı

Kaynakça

• Arapkirli Hüseyin Avni. “İlm-i Kelam - İlim, İlmin Tarifi ve Adem-i Tarifindeki Mezâhib”. Ceride-i İlmiyye, 1578-1582.
• Atay, Hüseyin. “Bilgi Teorisi (İlmin İmkânı)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1-4 (1987), 1-40.
• Bağdâdî, Abdülkāhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Osman el-Ḫuşt. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, 1409/1988.
• Bağdâdî, Abdülkāhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: İstanbul Dârülfünunu İlahiyat Fakültesi, 1346/1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. el-İnṣâf fî esbâbi’l-ḫilâf. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan Kevserî. Kahire: Mektebetü el-Ezheriyyeti li’t-Türâs, 2. Basım, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. Kitâbu’t-Temhîd. thk. Richard Joseph McCarthy. Beyrut: el-Mektebetu’ş-Şarkiyye, 1957.
• Bernand, Marie. “La Notion de ‘Ilm chez les Premiers Mu‘tazilites”. Studia Islamica 36 (1972), 26-45.
• Beyâdî, Kemâlüddin Ahmed. İşâretü’l-merâm. thk. Abdürrezzâk Yûsuf. Kahire: Matba‘atu el-Bâbî el- Halebî, 1368/1949.
• Bozkurt, Mustafa. “Arapkirli Hüseyin Avni’de Bilgi, Bilginin Kaynaklarıve Değeri”. Kader 16/1 (2018), 89-112.
• Bozkurt, Mustafa. “Kelamcıların Bilgi Tanımı Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2008), 253-274.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Cûşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Şerhu Uyûni’l-mesâil. Medine: Mektebetu Câmiati Melik Suûd, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mu’cemu’t-Ta’rifât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Mahmut Ömer Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1988.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr vd. İskenderiye: Menşeetü’l-Maârif, 1969.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbü’l-İrşâd ilâ ḳavâṭıʿi’l-edille fî uṣûli’l-iʿtiḳād. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih - Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, 1430–2009.
• Çağrıcı, Mustafa. “Şüphecilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/265-268. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Çınar, Bayram. “Felsefe ve Kelam Tartışmalarında Bilginin Serüveni: Mâtürîdî Eksenli Bir Bilgi Tartışması”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 5/12 (2020), 115-161.
• Dağ, Mehmet. “Eş’ârî Kelâmında Bilgi Problemi”. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi 4 (1980), 97-114.
• Düzgün, Şaban Ali. Nesefî ve İslam Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Emiroğlu, İbrahim. “Sûfestâiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/468-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ess, Josef van. “İslâm Dinî Düşüncesinde Septisizm”. çev. Murat Memiş. DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2005), 167-183.
• Fenni, İsmail Ertuğrul. Lugatçe-i felsefe. İstanbul: Matbaatu Âmire, 1341.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. thk. Enes Muhammed es-Sâmî - Zekeriyya Câbir Ahmed. Kahire: Dârü’l-Hadis, 1429/2008.
• Gazzâlî, İmâm Ebî Hâmid. el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Ahmed Zeki Hammâd. Riyad: Sıdra, ts.
• Harputî, Abdüllatif. Tenkihu’l-kelm fî akaidi’ ehli’l-İslam Kelam İlmine Giriş. çev. Fikret Karaman. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
• Hourani, George F. Islamic Rationalism: The Ethics of ‘Abd al-Jabbār. Oxford: Clarendon Press, 1971.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd. thk. Müfîd Muhammed Kumeyhe - Abdülmecîd et-Terhînî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1404/1983.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Maḳālâtü’ş-şeyhi Ebî Hasan el-Eş’arî. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2005.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Dâr Mektebet’il-Hayat, 1380/1961.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ẕikrü’l-Muʿtezile. thk. Thomas Walker Arnold. Haydarabad: Dâiratü’l-Ma’ârif, 1898. Îcî, Adudüddin. el-Mevâḳıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrut: ’Âlemu’l-Kutub, ts.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/190-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım el-Belhî. Kitâbu’l-Makālât ve meâhû ’uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. Amman: Kuramer ve Dârû’l-Feth, 1439/2018.
• Ḳādî Abdülcebbâr. “el Muhtasar fî Usûli‟d-Dîn”. Resâilu‟l-Adl ve‟t-Tevhîd. thk. Muhammed Amâra. Kahire: Dâru‟l-Hilâl, 1971.
• Ḳādî Abdülcebbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. İbrahim Meşkûr - Tâhâ Hüseyin. 20 Cilt. Riyad: Dâru’l-’Âlemi’l-Kutub, 3. Basım, 1417/1997.
• Ḳādî Abdülcebbâr. Şerhû’l-Usûli’l-hamse. thk. Abülkerîm ‘Usman. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1408/1988.
• Ḳādî Abdülcebbâr. Şerhû’l-Usûli’l-hamse Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Karadeniz, Osman. İnanç Esaslarını Temellendirme Sorunu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Bilgi Teorisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Macdonald, D. Black. “İlim”. MEB İslam Ansiklopedisi. 5-2/972-975. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhid. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Arûçi. Beyrut: Dâr Sadr, 1422/2001.
• Memiş, Murat. Mu’tezilî Bir Bakışla Bilgi Problemi. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011.
• Mert, Muhit. “Kelamcıların Bilgi Tanımları Üzerine Bir Tahlil Denemesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003), 41-67.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. el-ʿUmde fi’l-ʿaḳāʾid - İslam İnacının Ana Umdeleri. çev. Temel Yeşilyurt. Malatya: Kubbealtı Yayınları, 2000.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. et-Temhîd li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. thk. Abdurrahman Muhammed. Kahire: el-Mektebü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2006.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Neşşâr, Ali Sami. İslam’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Nisâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed b. Hasen b. Hâtim. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. M’an Ziyâd - Rıdvan Seyyid. Beyrut: Ma´hedü’l-Enmâi’l Arabî, 1979.
• Özcan, Hanifi. Epistemolojik Açıdan İman. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Özcan, Hanifi. Mâtüridî’de Bilgi Problemi. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’l-Türâsi, 1424/2003.
• Râzî, Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân. Kitâbu’l-ıslâh. thk. Hasan Menuçehr - Mehdi Muhakkik. Tahran, 2004.
• Râzî, Fahreddin. Muḥaṣṣalü efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn mine’l-ʿulemâʾ ve’l-ḥükemâʾ ve’l-mütekellimîn. thk. Taha Abdürraûf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, ts.
• Rosenthal, Franz. Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam. Boston: Brill, 2007.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî uṣûli’d-dîn - Mâtürîdîyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1982.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Arûçî. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1434/2013.
• Saffâr, Ebû İshak. Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. thk. Angelika Broderson. Beyrut: Müessesetü’l-beyân, 2011.
• Schacht, Joseph. “New Sources for the History of Muhammadan Theology”. Studia Islamica 1 (1953), 23-43.
• Sırrî-i Girîdî. Nakdü’l-kelâm fî akāidi’l-İslâm. İstanbul: Der-Saadet, 2. Basım, 1310.
• Sicistânî, Ebû Ya‘kūb İshâk b. Ahmed. Kitâbu’l-iftihâr. thk. Mustafa Gâlib. Dârü’l-Endelüs, 1980.
• Şaşa, Mehmet. Kelam ve Tasavvuf Açısından Marifetullah. İstanbul: Nobel Yayıncılık, 2018.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Ahmed Fahmî Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’Ilmiyye, 9., 1434/2013.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ud. Şerhu’l-akâid. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: İFAV Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ud. Şerhu’l-‘Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî Sekkâ. Beyrut: Metebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, 1408/1987.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemi’l-Kutub, 1998.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-’ulûm. thk. Ali Dahrûc vd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Yörükan, Yusuf Ziya. “İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler ve Ebu Mansur-i Matüridî”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2-3 (1953), 127-142.