“TANIMAMA”NIN YOLLARI, DENEYİM ve KÜLTÜRÜN DÖNÜŞÜMLERİ

Year 2025, Volume: 34 Issue: Uygarlığın Dönüşümü - Sosyal Bilimlerin Bakışıyla Yapay Zekâ, 247 - 254, 20.07.2025

M. Emir İlhan

Abstract

Doğaya, doğala bir müdahale şekli olan kültür, tarih boyunca birçok yönlendirmeyle beraber modernitenin, küreselleşmenin, teknolojinin çetrefilli etkisiyle çok boyutlu, yoğun döngülere maruz kalmıştır. Bu maruziyet hiçbir zaman insan dışı aktörler tarafından olmamıştı. Bu aktörün adı Yapay Zekâ. Yapay zekâ, teknolojik sistemler, algoritmalar, veriler; insandan verili ancak insan olmayan aktörlerin karmaşık ilişkisiyle; kolektif olan, zamanla biriken, genellikle anlatısal formda ifade edilen deneyimi, anlatıların kendisini ve inşasını sağlayan edebiyat kollarını aşındırmış görünmektedir. Bu çalışmada bilmenin yollarından ziyade tanımanın yollarını tıkayan yapay zekâ sistemlerinin, deneyim ve kültür ile ilişkisi ele alınacaktır. Kültür bilimi, toplum bilimi, halk bilimi gibi birçok bilimi ihtiva eden sosyal ve beşerî bilimlerin, bu araştırma bağlamında bilinçli farkındalık seviyesinin ötesinde gerçekleşen ve bilinç dışı süreçlerin önemli kuvvelerinden biri olan yapay zekâ doğrultusunda nasıl ilişki kurduğu deneysel eleştirel analiz ve yorumsama yöntemleriyle tartışılacaktır. Sosyal ve beşerî bilimlerdeki insan merkezli anlayışın tersine, bilmenin dağıtık doğasının, beden, çevre ve yapay zekânın sürekli etkileşiminden kaynaklanan yeni bir ajan doğurduğu iddia edilecektir. Bu iddia sürekli öğrenen ve gelişen yapay zekânın sosyal insan ve sosyal bilimlerin konusu olan insan deneyiminin niteliksel zenginliğinden, duygusal derinliğinden, bağlamsal anlayışından ve bilinçli farkındalığından yoksunluğunu, tanımadan bilmenin bir konusu olarak ele alınacaktır. Bu anlamda bilmekten çok tanımanın öneminin boyutları ortaya konulacaktır.

Keywords

Sosyal ve Beşeri Bilimler, Deneyim Ölümü, Yapay Zekâ, Ariflik

WAYS OF “UNRECOGNITION”: TRANSFORMATIONS OF EXPERIENCE AND CULTURE

Abstract

Culture, understood as a mode of intervention in the natural world, has historically undergone complex, intensive cycles, shaped by diverse influences alongside the convoluted impacts of modernity, globalization, and technology. Previously, such exposure was never attributable to non-human actors. Now, artificial intelligence, technological systems, algorithms, and data—operating through the complex interplay of non-human actors which, though derived from human input, are not themselves human—seem to be eroding collective experience (an experience that is cumulative and typically conveyed in narrative forms), the narratives themselves, and the literary frameworks facilitating their creation. This study examines how artificial intelligence systems, by obstructing avenues of recognition more so than those of knowing, relate to experience and culture. The discussion will explore how the social and human sciences—including disciplines like cultural studies, social studies, and folklore studies—engage with artificial intelligence within this research framework, particularly an AI that operates beyond conscious awareness and functions as a significant driver of unconscious processes. Challenging the anthropocentric perspectives dominant in the social and human sciences, this paper argues that the distributed nature of knowing engenders a novel agent, one that emerges from the ongoing interaction between the body, the environment, and artificial intelligence. This claim is substantiated by examining the limitations of continuous learning and evolving AI. Specifically, AI's deficiency in the qualitative richness, emotional depth, contextual understanding, and conscious awareness—all hallmarks of human experience (the focus of social sciences and the study of humans as social beings)—is framed here as 'knowing without recognition/sagacious.' Within this context, the study underscores the critical importance of recognition over mere knowledge acquisition and investigates the evolving boundaries of this distinction in the AI era.

Keywords

Social and Human Sciences, Death of Erfahrung, Artificial Intelligence, Sagacious

References

• Bachelard, G. (2013). Bilimsel zihnin oluşumu (A. Tümertekin, Çev.). İthaki Yayınları.
• Benjamin, W. (2012). Baudelaire’de bazı motifler üzerine (A. Doğukan, Çev.). İçinde N. Gürbilek (Ed.), Son Bakışta Aşk—Walter Benjamin’den seçme yazılar (ss. 116-154). Metis Yayınları.
• Benjamin, W. (2018). Walter Benjamin kitabı—seçme yazılar (T. Tayanç, Çev.). Dipnot Yayınları.
• Bilge Savcı, E. (2023). Evaluation of texts produced by artificial intelligence in terms of folklore. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(41), 1-14. https://doi.org/10.12981/mahder.1249630
• Chittick, W. C. (2018). Sufi’nin bilgi yolu—İbn-i Arabi’nin metafiziğinde hayal (Ö. Saruhanlıoğlu, Çev.). OkuyanUs.
• Dreyfus, H. L. (1979). What computers still can’t do—a critique of artificial reason. The MIT Press.
• Grant, I. H. (2020). Postmodernizm ve bilim ve teknoloji (M. Erkan & A. Utku, Çev.). İçinde S. Sim (Ed.), Routledge Postmodernizm Rehberi. Nobel.
• Haton, J.-P., & Haton, M.-C. (1991). Yapay zekâ (A. Ekmekçi & A. Türker, Çev.). İletişim Yayınları.
• Hawkins, J. (2021). A thousand brains—a new theory of intelligence. Basic Books.
• Hayles, N. K. (1999). How we became posthuman—virtual bodies in cybernetics, literature, and informatics. The University of Chicago Press.
• Hayles, N. K. (2007). Narrative and database: natural symbionts. PMLA, 122(5), 1603-1608.
• Hayles, N. K. (2017). Unthought: The power of the cognitive nonconscious. University of Chicago Press.
• Jay, M. (2012). Deneyim şarkıları—evrensel bir tema üzerine modern çeşitlemeler (B. E. Aksoy, Çev.). Metis Yayınları.
• Larson, E. J. (2021). Yapay zekâ miti: bilgisayarlar neden bizim gibi düşünemez (K. Y. Us, Çev.). Fol Kitap.
• Latour, B. (2021). Toplumsalı yeniden toplama / aktör-ağ teorisine bir giriş (N. Bingöl, Çev.). Tellekt.
• Latour, B., & Woolgar, S. (2022). Laboratuvar hayatı—bilimsel olguların inşası (Ü. Tatlıcan, Çev.). Phoenix.
• Moses, J. W., & Knutsen, T. L. (2020). Bilmenin yolları: Toplumsal ve siyasal araşatırmalarda rakip metodolojiler (K. İlbaşı & E. B. Ersöz, Çev.; 1. bs). Küre Yayınları.
• Orta, N. (2024). Algoritmalar karşısında kültür ve edebiyat: Dijital platformlardaki tavsiye sistemleri üzerinden bir değerlendirme. 6. Uluslararası Rumeli [Dil, Edebiyat ve Çeviri] Sempozyumu, 25-43.
• Özalp, E. (2020). Gençlerle baş başa yapay zekâ. Yordam Kitap.
• Özdemir, N. (2023). Gelenek bilgisi atadan yapay zekâya. Culture Academy, 3(1), 1-23.
• Penrose, R. (2000). Bilgisayar ve zekâ—kralın yeni usu 1 (T. Dereli, Çev.; 10. bs). Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
• Say, C. (2018). 50 Soruda yapayzZekâ (2. bs). Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Simon, H. A. (1996). The sciences of the artificial. MIT Press.
• Turing, A. M. (2025). Bilgisayar makineleri ve zekâ (L. Özşar, Çev.). Biblos.
• Xu, R., Sun, Y., Ren, M., Guo, S., Pan, R., Lin, H., Sun, L., & Han, X. (2024). AI for social science and social science of AI: A survey. Information Processing & Management, 61(3), 1-30. https://doi.org/10.1016/j.ipm.2024.103665
• Ziman, J. (2003). Technological innovation as an evolutionary process. Cambridge University Press.