TARİHÎ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATI: CONTRIBUTIONS AND CORRECTIONS

Year 2022, Volume: 7 Issue: 2, 918 - 942, 30.12.2022

Mehmet Zeki Gelir

https://doi.org/10.32321/cutad.1060181

Abstract

Andreas Tietze’s magnum opus Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı shed light on many dark points in the field or Turkish etymology and provided a lot of convenience in resolving some deadlocks. Tietze’s work has aimed at a wide range of words from general usage to the vocabulary of dialects. It is inevitable that there will be some mistakes or insufficient information in such a comprehensive work, which is the product of a lifetime’s experience. In this article, we critically analyzed some of these incorrect and missing data that caught our eyes in Tietze’s dictionary. We corrected the wrong explanations in some of the items, gave some additional information in some them and tried to provide a more satisfactory explanation than the wrong/insufficient information given in some of them. Concentrating especially on Iranian languages, we aimed to give an idea about the lexicological nature of these languages contacts with Turkish.

Keywords

Turkish, Etymology, Dialects, Criticism

TARİHÎ VE ETİMOLOJİK TÜRKİYE TÜRKÇESİ LUGATI: KATKI VE DÜZELTMELER

Abstract

Andreas Tietze’nin başeseri olan Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Türkçenin köken bilgisi sahasındaki birçok karanlık noktasına ışık tutmuş ve birtakım kördüğümlerin çözülmesinde epey kolaylık sağlamıştır. Tietze’nin çalışması, genel kullanımdaki kelimelerden ağızların söz varlığına kadar geniş bir alanı kendisine hedef tutmuştur. Bir ömür tecrübesinin ürünü olan böylesi geniş kapsamlı bir eserde kimi yanlışların veya yetersiz bilgilerin olması da kaçınılmazdır. Bu yazıda Tietze’nin lügatinde gözümüze çarpan bu yanlış ve eksik verilerin bir kısmını eleştirel bir tarzda inceledik. Kimi maddelerdeki yanlış açıklamaları düzelttik, kimisinde birtakım ilave bilgiler verdik ve kimisinde ise verilmiş olan yanlış/yetersiz bilgiden daha doyurucu bir açıklama getirmeye gayret ettik. Özellikle İran dilleri üzerinde yoğunlaşarak bu dillerin Türkçe ile olan temaslarının leksikolojik mahiyeti hakkında bir fikir vermeye çalıştık.

Keywords

Türkiye Türkçesi, Etimoloji, Ağızlar, Eleştiri

References

• Ahmet Vefik Paşa (2000). Lehce-i Osmânî (Toparlı, R., Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Amīd, H. (1391). Farhang-i Fārsī-yī ‘Amîd C. I-III. Tahrān: Muassasa-yi Intişārāt-i Amīrkabīr.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu bilig Yusuf Has Hacib. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Ata, A. (2004). Dede Korkut hikâyeleri’nde şüpheli birkaç kelime üzerine düşünceler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 46(1998/1), 29-38.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lügat-it Türk tercümesi C. I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atay, A. (2008). Mankafa, mankurt kelimeleri ve añ mañ şaşkınlık sözü üzerine. Dil Araştırmaları, 3(3), 87-98.
• Axundov, A. A. vd. (2007). Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti (A-Z). Bakı: Şərq-Qərb.
• Bläsing, U. (2010). Two knives from North-East Anatolia: kakva and cakva. Turkology in Mainz (Boeschoten, H., and Rentzsch, J., Eds.). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 27-38.
• Bolşoy tolkoviy slovar’ (http://www.gramota.ru/slovari/, Erişim Tarihi 14.01.2022)
• Brockelmann, C. (1928). Mitteltürkischer wortschatz nach Maḥmūd al-Kāšɣarīs Dīvān Luɣāt at-Turk. Budapest-Leipzig.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitâb al-idrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul.
• Caferoğlu, A. (1954). Azerbaycan ve Anadolu ağızlarındaki Moğolca unsurlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 2, 1-10.
• Ceylan, E. (1993). Çuvaşça çara sözcüğü ve dağınık *y- > ç- değişimi. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 69-72.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century - Turkish. Oxford.
• Dankoff, R. (2004). Evliya Çelebi seyahatnamesi okuma sözlüğü (Tezcan, S., Çev.). İstanbul.
• Dankoff, R. ve KELLY, J. (1982-85). Maḥmūd al-Kāšɣarī; compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luɣāt at-Turk) C. IIII. Harvard.
• Demirci, Ü. Ö. ve Korkmaz, Ş. (2008). Yūsuf u Zelihā Şeyyâd Hamza. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Derleme Sözlüğü I- XII (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen I-IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Eckmann, J. (1955). Türkçede d, t ve n seslerinin türemesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 3, 11-22.
• Ercilasun, A. B. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü C. I-III. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eren, H. (2004). Anadolu'da Kafkasya Türkleri II. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 52, 163-249.
• Eren, H. (2020). Eren Türk dilinin etimolojik sözlüğü (ETDES) (Akalın, Ş. H., Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Farqînî, Z. (2005). Ferhenga kurdî-tirkî. Stenbol: Weşanên Enstîtûya Kurdî ya Stenbolê.
• Ganiyev, F. (1997). Tatarca-Türkçe sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
• Gharib, B. (2004). Sogdian dictionary, Sogdian-Persian-English. Tehran: Farhangan Publications.
• Güncel Türkçe Sözlük (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi 14.01.2022)
• Hamit Zübeyr-İshak Refet (1932). Anadilden derlemeler. Ankara.
• Hindoglu, A. (1838). Hazine-i lügât, dictionnaire abrégé turc-français. Vienne.
• Houtsma, N. Th. (1894). Ein Türkisch-Arabisches glossar nach der leidener handschrift. Leiden: E. J. Brill.
• Hübschmann, H. (1887). Etymologie und lautlehre des Ossetischen sprache. Strassburg.
• Iḳbāl, A. (1319). Luġat-i furs, Abū Manṣūr ‘Alī bin Ahmad Asadī-i Tūsī. Tahrān.
• Işın, P. M. (2014). Osmanlı mutfak imparatorluğu. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• İzbudak, V. (1936). El-idrâk haşiyesi. İstanbul.
• Îzolî, D. (1992). Ferheng kurdî-tirkî tirkî-kurdî. İstanbul: Weşanên Deng.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kurdo, Q. (1960). Ferhenga Kurdî-Rûsî. Moskva: Akadêmîya Zanistîyê ya Sovêtistanê, Înstîtûta Rohîlatnasîyê.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük C. I-II (Karaağaç, G., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Y. S. (1999). Türk dillerinde akrabalık adları. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Luġatnāma (https://www.parsi.wiki/, Erişim Tarihi 14.01.2022)
• Mackenzie, D. N. (1986). A concise Pahlavi dictionary. London: Oxford University Press.
• Meninski, F. M. (2000). Thesaurus linguarum orientalium Turcicae-Arabicea-Persicea C. I-III. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Mutçalı, S. (2012). Arapça-Türkçe sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Nafīsī, ‘A. A. (1355). Farhang-i Nafīsī. C. I-V. Tahrān: Kitābfurūşī-yi Ḫayyām.
• Nasrallah, N. (2018). Treasure trove of benefits and variety at the table: a fourteenth-century Egyptian cookbook. Leiden: Brill.
• Nişanyan sözlük (https://www.nisanyansozluk.com/, Erişim Tarihi 14.01.2022)
• Nişanyan, S. (2010). Sözlerin soyağacı, çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları.
• Orucov, Ə. vd. (2006). Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti C. I-IV. Bakı: Şərq-Qərb.
• Osetinskiy yazik on-layn (https://ironau.ru/vortaro.php, Erişim Tarihi 14.01.2022)
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2009). Dede Korkut metinleri üzerinde tespitler 1 - Dede Korkut’ta çözülememiş bir ibare. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 9(1), 145-151.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, M. ve Örs, D. (2000). Mütercim Âsım Efendi burhân-ı katı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paasonen, H. (1950). Çuvaş sözlüğü. İstanbul.
• Poppe, N. N. (1938). Mongol’skiy slovar’ mukaddimat al-adab I-II. Moskva-Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Redhouse, J. W. (2015). A Turkish and English lexicon. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Rubinçik, Y. A. (1985). Farhang-i Fârsî ba-Rûsî C. I-II. Moskva.
• Sādikī, A. A. (1384). Yak taḥawwul-i āvāyī dīgar-i zabān-i Fārsī: farāyand afzūda şudan ṣāmit ‘r’ ba ba‘żī az kalimāt. Macalla-yi Zabānşanāsī, 1, 1-16.
• Sestini, D. (1785). Opuscoli. Firenze.
• Steingass, F. (1884). The students Arabic-English dictionary. London.
• Steingass, F. (1975). A comprehensive Persian-English dictionary. Beirut.
• Şemseddin Sami. (1905). Kamus-i Fransevî, Fransızcadan Türkçeye lügat kitabı. İstanbul.
• Şemseddin Sami. (2011). Kamus-i Türkî. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Şirin, H. (2020). Afacan sözcüğü üzerine. Türkbilig, 39, 51-58.
• Şu’ûrî Hasan Efendi. (2019) Lisânu’l-Acem, ferheng-i Şu’ûrî C. I-IV. (Yılmaz, O., Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Şükûn, Z. (1984). Gencinei Güftar, Ferhengi Ziya, Farsça-Türkçe Lûgat, C.I-III. Ankara.
• Tarama Sözlüğü I-IX (1995). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDDS Türkmen diliniň düşündirişli sözlügi I-II (2015-16). (Kyýasowa, G., Geldimyradow, A., ve Durdyýew H., Düz.). Aşgabat: Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasy Magtymguly Adyndaky Dil we Edebiýat Instituty.
• Tekin, T. (1960). Amca ve teyze kelimeleri hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 8, 283-294.
• Tenişev, E. R. ve Suyunçev, H. İ. (1989), Karaçayevo-Ralkarsko-Russkiy slovar´, Karaçay-Malkar Orus sözlük. Moskva: Russkiy Yazik.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı C. I (A-B). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı C. II (C-E). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Viguier, M. (1790). Élémens de la langue turque, ou tables analytiques de la langue turque usuelle, avec leur developpement. Constantinople.
• Wahby, T. ve Edmonds, J. C. (1966). A Kurdish-English dictionary. London.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız sözlüğü C. I-II (Taymas, A., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yudaxin, K. K. (1965). Kirgizsko-Russkiy slovar’ I-II. Moskva: Izdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• Yūsuf Ziyāaddīn Paşa. (1892). Al-hadīyatu-l ḥamīdīya fī luġatul-Kurdīya. İstanbul.