TÜRKÇE MANZUM SÖZLÜK ŞERHLERİNDEN ŞERH-İ LÜGAT-İ KESKİN

Year 2024, Volume: 9 Issue: 2, 790 - 823, 26.12.2024

Muhittin Turan

https://doi.org/10.32321/cutad.1500099

Abstract

Aruz vezni, dil bilgisi, belagat, edebiyat, kültür öğretimi vb. konularda özellikle küçük yaştaki çocukların tahsil hayatındaki gelişimi için kaleme alınan ama genelde herkese hitap ederek Türk kültür ve edebiyatında önemli bir yer edinen manzum sözlüklere zaman içerisinde çeşitli şerhler yazıldığı bilinmektedir. Bu şerhlerin en genel anlamıyla kültür aktarımında manzum sözlüklerden daha büyük bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Çünkü bir ders kitabı niteliğinde olan bu şerhlerin barındırdıkları dil, edebiyat ve kültür hazineleri, manzum sözlüklerdeki bilgilere de eklenmiştir. Böylece bu eserlerin Türk edebiyatının mühim bir parçasını teşkil etmiş ve öğrencilerin/okuyucuların kültürel ve ilmî gelişiminde önemli roller üstlenmiş olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu şerhlerden biri de Denizlili Mustafa bin Osman Keskin’in üç dilli (Türkçe, Farsça, Arapça) ve Tuhfe-i Şâhidî’ye nazire olarak XVIII. yüzyılda kaleme aldığı Manzûme-i Keskin’ine yapılan Türkçe şerhtir. Şerh-i Lügat-i Keskin adını alan bu şerh, şimdiki bilgilerimize göre Manzûme-i Keskin’e yapılan tek şerhtir. Katalog çalışmaları neticesinde eserin tek nüshasına ulaşabilmiştir. Sondan oldukça eksik olan bu nüshada şârihin adı ve eserin yazılış tarihi yoktur. Bir dibace ve beş sözlük bölümünden oluşan eserde, kelimelerin okunuşları, anlamları, müştakları, çokluk şekilleri, kemmiyyet ve keyfiyyetleri vb. açıklanmış, vezin bilgileri verilmiştir. Zemin metinde manzumenin adının Manzûme-i Keskin yerine Mefâtîhü’l-Hikem olarak verilmesi dikkat çekicidir. Şârihin zemin metne olan teklif ve eleştirilerinin çokluğu şerhin diğer bir özelliğidir. Şârih, nâzımın (Mustafa bin Osman Keskin) nazmettiği bazı beyitlerin yerine, doğru olduğunu düşündüğü beyitleri teklif eder. Bu şekilde verilen Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçe karşılıklarının daha rahat bulunması, beytin içerisindeki dizimlerinin daha düzgün olacağı düşünülmüştür. Zemin metnin hiçbir Manzûme-i Keskin nüshasına benzemediği görülmektedir. Diğer bir ifadeyle öteki nüshalardan birçok farklılıkla ayrılmaktadır. Şerhte verilen bilgiler ışığında manzumenin Mustafa bin Osman Keskin’e aidiyetinde şüphe yoktur. Dolayısıyla şerhin kataloglarda tespit edilemeyen bir Manzûme-i Keskin nüshası üzerine inşa edilmiş olduğunu görürüz. Bu ve diğer bazı özellikler, incelenen metnin kıymetini artırmış olmaktadır. Bu yazıda Şerh-i Lügat-i Keskin’in tanıtılması hedeflenmiştir.

Keywords

Manzum Sözlük Şerhi, Şerh-i Lügat-i Keskin, Manzûme-i Keskin

ŞARH-I LUGAT-I KESKIN FROM POETIC DICTIONARY COMMENTARIES

Abstract

Poetic dictionary, arud meter, grammar, rhetoric, cultural teaching, etc. It is written especially for the development of young children in their educational life. It is known that various commentaries were written over time on poetic dictionary, which generally appeal to everyone and have an important place in Turkish culture and literature. It can be said that these commentaries, in the most general sense, have a greater importance in cultural transmission than poetic dictionary. Because the language, literature and cultural treasures contained in these commentaries, which are like textbooks, have been added to the information in verse dictionaries and have formed an important part of Turkish literature. Poetic dictionary it has played important roles in the cultural and scientific development of students/readers. One of these commentaries is Manzume-i Keskin, written in three languages by Mustafa bin Osman Keskin from Denizli. This poem, written in parallel with Tuhfe-i Şâhidî, was written in the 18th century. This commentary, named Şerh-i Lügat-i Keskin, is the only commentary made on Manzûme-i Keskin, according to our current knowledge. As a result of catalog studies, only one copy of the work was found. In this copy, which is quite incomplete from the end, the name of the commentator and the date of writing of the work could not be found. The work, which consists of a preface and five dictionary sections, explains the pronunciation of words, their meanings, assumptions, plural forms, quantity and quality, etc. topics have been discussed. It is noteworthy that in the background text the name of the poem is given as Mefâtîhü’l-Hikem instead of Manzûme-i Keskin. Another feature of the commentary is the multitude of suggestions and criticisms made by the commentator towards the background text. The commentator suggests couplets that he thinks are correct, instead of some couplets written by the poet (Mustafa bin Osman Keskin). It was thought that the Turkish equivalents of the Arabic and Persian words given in this way would be found more easily and their order in the couplets would be more accurate. The background text does not resemble any Manzûme-i Keskin copy. In other words, it differs from other copies with many differences. In the light of the information given in the commentary, there is no doubt that the poem belongs to Mustafa bin Osman Keskin. Therefore, we see that the commentary was built on a copy of Manzûme-i Keskin that could not be identified in the catalogues. These and some other features increase the value of the text examined. In this article, it is aimed to introduce Şerh-i Lügat-i Keskin.

Keywords

Poetic Dictionary Commentary, Şerh-i Lügat-i Keskin, Manzume-i Keskin

References

• Akman, S. (2002). İbni Kemal’in ‘Dakayıku’l-Hakayık’ı (79b-151a). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi (tez erişime kapalıdır), Ankara.
• Arslan, A. T. (2012). Vasiyetnâme. TDVİA, (42. cilt), s. 556-558.
• Ateş A., Tarzî A. (1962). Farsça grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Cinânü’l-Cinâs, Balıkesir İl Halk Kütüphanesi, 878.
• Çelebi, İ. (2022). Kemalpaşazâde. TDVİA, (25. cilt), s. 245-247.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Durmuş, İ. (2008). Safedî. TDVİA, (35. cilt), s. 447-450.
• İnce, A. (2015). Ni’metullâh Ahmed, Lügat-i Ni’metullâh. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaca, A. (2002). Kemal Paşazâde’nin Dekâyıku’l-Hakâyık’ı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale.
• Kılıç, A. (2009). Mustafa bin Osman Keskin, Manzume-i Keskin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültüral, Z. (2008). Galatât sözlükleri. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Manzûme-i Keskin, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 1908.
• Manzûme-i Keskîn, Millet Kütüphanesi, AEmnz1275.
• Nazîre-i Tuhfe-i Şâhidî, Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, BY00006088/1.
• Özbalıkçı, M. R. (2009). Sîbeveyhi. TDVİA, (37. cilt), s. 130-134.
• Özen, Ş. (1994). Dâvûd-i Karsî. TDVİA, (9. cilt), s. 29-32.
• Özen, Ş. (2011). Teftâzânî. TDVİA, (40. cilt), s. 299-308.
• Öztürk, M. ve Örs, D. (2000). Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şahinoğlu, M. N. (2022). Kemâl-i Hucendî. TDVİA, (25. cilt), s. 226.
• Şerh-i Lügat-i Keskin, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19 Hk 1911.
• Şükûn, Z. (1984). Farsça-Türkçe Lûgat-Gencinei Güftar-Ferhengi Ziya. (3. cilt), İstanbul: Millî Eğitim Basımevi Yayınları.
• Topal, M. (2013). Dekâyıku’l-Hakâyık (İnceleme-metin). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi. Kahramanmaraş.
• Tuhfe-i Keskin, Süleymaniye Kütüphanesi, 07398-001.
• Turan, M. (2023). Abdurrahmân-ı Hâkî, Savgu’l-Me’âl Fî-Neşri Nazm-ı Le’âl (İnceleme-metin dizin). Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Uzun, A. (2013). Lütfullah bin Ebu Yûsuf el-Halîmî, Lügat-i Halîmî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, O. (2012). Sûdî-i Bosnevî, Gülistân Şerhi. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Yılmaz, O. (2019). Şu’ûrî Hasan Efendi, Lisânü’l-Acem Ferheng-i Şu’ûrî. (4. cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.