KİTÂBÜ’L-İDRÂK Lİ LİSÂNİ’L-ETRÂK ÖRNEKLEMİNDE SÖZCÜKBİLİMSEL ÇÖZÜMLEME ÖNERİSİ: OĠLAN

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 100 - 132, 01.06.2025

Ayşe Beril Kara

https://doi.org/10.32321/cutad.1662576

Abstract

Bu çalışmada Kitâbü’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk örnekleminde tarihî sözlükte yer alan maddelerin sözcükbilimsel ve sözcük anlambilimsel bir yöntem geliştirilerek analiz edilmesi hedeflenmiştir. Kullanımsal/pragmatist kuram, Özellik Anlambilimi ve Öntür Anlambilimi arasında belirlenen uzlaşmacı yönteme entegre edilmiştir. Bir anlamın; sözcükbirimin sözlüksel girdide eşlendiği karşılık, dil-dışı dünyada eşlendiği kavramsal bilgi ve bağlamda ortaya çıkan kullanımlarının toplamından daha fazlası olması ilkelerinden hareketle bu üç başlıktaki verilere erişilmeye çalışılmıştır. Veriler sağlandıktan sonra sözcükbirimlerin anlambilimsel analizi için Özellik Anlambilimi ve Öntür Anlambilimi arasında uzlaşmacı bir yaklaşım benimsenmelidir.
Örneklem’de yer alan oġlan maddesinin seçilmesinin nedeni bu sözcükbirimlerin, dilin, adına ‘ortak çekirdek (common core)’ denilen kesitinde yer almasıdır. Bu kesitteki sözcükbirimler dil kullanırının en iyi bildiği sözcükbirimlerdir. Bu sözcükbirimler zihinsel işlemleme sürecine girmeye daha yatkındır. Böylelikle zihnin türetim bandından en çok geçen, zihnin en çok işlemlediği, bir sözcükbirimle yeni anlamlar türetilmesine olanak sağlayan anlambilimsel türetim süreçleri ve bunun sonucu olan çokanlamlılığın Eski Türk dili sahası adına takibinin elverişli bir şekilde yapılabilmesi hedeflenmiştir. Verilerin sentezi konusu, çalışmanın artzamanlı dönemdeki çokanlamlılık olgusuyla ilgilidir.
Bu olgunun çalışma alanı için daha özel bir anlamı vardır. Sınırlandırılmış dönemde belirli bir alana yayılmış dil konuşurlarının aynı anda bütün anlamlara sahip olduğunu düşünmenin tutarlı olmaması, dönem adına yeni bir ‘çokanlamlılık’ fikrini kabul etmeyi gerekli kılmaktadır.

Keywords

Ebû Hayyân , Kitâbü’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk , Sözcükbilim , Anlambilim , Sözcük Anlambilim , Çokanlamlılık

A PROPOSAL FOR A LEXICAL ANALYSIS IN THE PARADIGM OF KITÂBÜ’L-İDRÂK Lİ LİSÂNİ’L-ETRÂK: OĠLAN

Abstract

This study aims to analyze the entries in the historical dictionary Kitâbü’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk by developing a lexicological and lexical semantic methodology. A pragmatic approach, integrating the Usage-based/Pragmatic Theory, Feature Semantics, and Prototype Semantics, has been applied. Based on the principle that meaning is more than the sum of a lexeme’s lexical entry equivalent, conceptual information from the extralinguistic world, and contextual usage, the study seeks to access data within these three areas. Once the data is collected, a reconciliatory approach should be adopted between Feature Semantics and Prototype Semantics for the semantic analysis of lexemes.
The lexical entry oġlan was selected for analysis because these lexemes belong to a segment of the language known as the "common core." The lexemes within this segment are the most familiar to language users. When describing a new concept unknown to the language user but present in the extralinguistic world, core lexemes—those best known to the speaker—are more inclined to undergo cognitive processing. Consequently, this study aims to facilitate the monitoring of semantic derivational processes, which generate new meanings from frequently processed lexemes, and the resulting polysemy within the realm of Old Turkic.
The synthesis of data is related to the polysemy phenomenon in a diachronic period, which holds a particular meaning within this field. It would be inconsistent to assume that language users distributed across a defined period and area would hold all meanings simultaneously, necessitating the acceptance of a new concept of "polysemy" for the period.

Keywords

Abû Hayyân , Kitâb al-‘Idrâk li-Lisân al-Atrâk , Lexicology , Semantics , Lexical Semantics , Polysemy

References

• Aldemir, Ü. (2020). Yabancılara Türkçe öğretiminde kaynak eserler (Kitâbu’l-idrâk li-lisâni’l-atrâk örneği) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Argunşah, M. ve G. Güner (2015). Codex Cumanicus. Kesit Yayınları.
• Arat, R.R. (2008). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib. Kabalcı Yayınevi.
• Ata, A. (2019). Rabġÿzì Úıãaãü’l-EnbiyÀ (Peygamber kıssaları) I giriş-metin-dizin, II tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1943). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lugât-it-Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bulut, A. (2019), KitÀbu’l-idràk li-lisàni’l-etràk’te isimler -DivÀnu Lügati’t-Türk ve Kıpçak sözlükleriyle karşılaştırma [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân - kitâb al-idrâk li-lisân al-atrâk. İstanbul Evkaf Matbaası.
• Canpolat, M (2018). Behcetü’l-hadâik fî mevèizati’l-halâik. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press.
• Cuyckens, H. (1984). Prototypes in Lexical Semantics: An Evaluation. In H. Krenn, J. Niemeyer & U. Eberhardt, Eds. Sprache und Text. Akten des 18. Linguisti schen Kolloquiums T(pp. 174-182). Linz 1983 (Linguistische Arbeiten 145), Niemeyer.
• Çetin, E. (2020). Altun Yaruk VIII. kitap Berlin bilimler akademisindeki metin parçaları (karşılaştırmalı metin, çeviri, açıklamalar, dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dirven, R. (1985). Metaphor as a basic means for extending the lexicon. Current Issues in Linguistic Theory 29 (pp. 85-119). Benjamins.
• Ercilasun, A. B. ve Z. Akkoyunlu (2017 ). Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ermers, R. (1999). Arabic grammars of Turkic, the Arabic linguistic model applied to foreign languages & translation of abû hayyân al-‘andalusî’s kitâb al-‘ıdrâk li-lisân al-atrâk. Leiden-Boston-Köln.
• Foucoult, M. (2020). Cinselliğin tarihi (historie de la sexualitΨ I, II, III). Ayrıntı Yayınları.
• Friedrichsen, G.W.S., & C.T. Onions et al. (1933; 1978). The shorter Oxford dictionary on historical principles. Clarendon (= SOED).
• Genç, R. (2002). Karahanlı devlet teşkilâtı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Göksu, E. (2008). Türkiye Selçuklularında Ordu [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Güzel, H. (2013). Eski Uygur sivil belgelerinde iktisat terimleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Humphreys, R. S. (1987). The Mamluks. Dictionary of the Middle Ages (C. VIII). New York.
• Karamanlıoğlu, A. F. (2019). Seyfî SarÀyì Gülistan Tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuanışbayev, E. (2006). KitÀb fi’l-fıúh [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Lipka, L. (1992). An outline of English lexicology, lexical structure, word semantics, and word-formation. Max Niemeyer Verlag Tübingen.
• Murphy, M. L. (2003). Semantic relations and the lexicon, antonymy, synonymy, and other paradigms. Cambridge University Press.
• Özgür, C. (1988). Baytaratu’l-vâzıh (metin-indeks) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özkaya, T. (1990). Sovyetler Birliği'nde Altın Ordu ile ilgili yeni araştırmalar. Belleten, 54, 497-532.
• Özyetgin, M. (1996). Altın Ordu Kırım ve Kazan sahasına Ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslup incelemesi (inceleme-metin-tercüme-notlar-dizin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (2001). Ebū HayyÀn kitàbu’l-idràk li lisàni’l-etràk – fiil: tarihî-karşılaştırmalı bir gramer ve sözlük denemesi. KÖKSAV.
• Plag, I. (2002). English word-formation (Cambridge textbooks in linguistics). Cambridge University Press.
• Quirk, R., & Sidney G. (1973). A university grammar of English. Longman.
• Rosch, E. (1973). On the internal structure of perceptual and semantic categories. In T. E. Moore (Ed.). Cognitive development and acquisition of language (pp. 111-44). Academic.
• Sağol, G. (2003). Ayakkabı kelimelerinde anlam değişmeleri. Ayakkabı Kitabı içinde (ss. 19-34). Kitabevi Yayınevi.
• Tekin, T. (1988, 2010). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Çöğenli, S. ve Yanık, N. (2000). Kitâb-ı mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî.Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vryyonis, S. (2001). Selçuklu gulâmları ve Osmanlı devşirmeleri (Tuncay Birkan, Çev.). Cogito 29. Yapı Kredi Yayınları.
• Yıldırım, F. (2017). Irk bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmazlı, E. (2020). Osmanlı’da homososyal mekânlar ve cinsel yönelimler. Eğitim Bilim Toplum Dergisi, 18(70), 38-63.