From The Oath of Covenant (ʿAhd-i Mīsāḳ) To The Primordial Wine (Bāde-i Elest) (History And Supporting Documents)

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 339 - 366, 30.09.2024

Kenan Mermer

https://doi.org/10.33415/daad.1478638

Öz

All terms such as Sufi literature, dervish lodge literature, religious literature, and Sufi folk literature can be interpreted as dividing the literary accumulation, which essentially revolves around a single axis, according to minor characteristics and artificially classifying the monolithic historical reality. What we call the axis is shaped by the Sufi or poet pondering on the principles he/she believes in in his/her inner world and deepening about them. Thus, individuals who establish a new and unbreakable bond with the supreme truth, the absolute uniqueness (Ahad/Huwa), begin to comment on their beliefs. In this respect, concepts/compositions with a high usage rate are more valuable regarding their impact on society and the formation of Sunni Sufism. Because they have a leavening and transforming power. The temporal affiliations of the primary motifs, such as Nūr-u Muhammadī ( Muhammadan light), Bezm-i Alast (Primordial Gathering), and Hubbullāh (Love of God), which give direction and shape to Sufi literature, have been associated with eternity by tradition. In this research, first, the emergence of the concept of the oath of the covenant (ahd-i mīsāk) into the literary field was examined by historical excavation as much as possible. Then its use, change, new variants (primordial wine:sharāb-ı alast, primordial pub: meyḫāne-i alast, primordial drunkenness: mest-i alast etc.) in the field of literature were presented chronologically.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Bezm-i alast, Ahd-i mīsāk, Alastu bi-Rabbikum, Kālū Belā

ʿAhd-İ Mīsāḳ’tan Bāde-İ Elest’e (Tarihçe Ve İstişhâd)

Öz

Tasavvuf edebiyatı, tekke edebiyatı, dinî edebiyat, tasavvufi halk edebiyatı gibi isimlendirmelerin tamamı, esas itibarıyla tek bir mihverin etrafında dönen edebî birikimi, birtakım cüz’î hususiyetlere göre bölmek ve yekpare akan tarihsel gerçekliği sun’î bir biçimde tasnif etmek şeklinde yorumlanabilir. Mihver dediğimiz şey, sufinin ya da şairin, inandığı ilkeleri, kendi iç dünyasında tartıp onlar hakkında derinleşmesiyle şekillenir. Böylece yüksek hakikatle, mutlak biricikle (Ehad/Hüve) yeni ve kopmaz bir rabıta kuran şahsiyetler, inandıkları şey hakkında yorum yapmaya başlar. Bu bakımdan kullanım oranı yüksek kavramlar/terkipler, topluma etkisi ve Sünnî tasavvufun inşası bakımından daha kıymetlidirler. Zira onlar mayalayıcı ve dönüştürücü bir güce sahiptirler. Tasavvuf edebiyatına yön ve şekil veren Nûr-ı Muhammedî, Bezm-i Elest ve Hubbullâh gibi temel motiflerin zamansal aidiyetleri, gelenek tarafından ezeliyetle ilişkilendirilmiştir. Araştırmamızda öncelikle ‘ahd-i mīsāḳ kavramının mensur ve manzum metinlerde bir mazmûn olarak yazınsal alana çıkışı mümkün mertebe tarihsel kazısı yapılarak ortaya konulmuş, ardından edebiyat sahasındaki kullanımı, değişimi, yeni varyantları (şarâb-ı elest, meyhâne-i elest, mest-i elest vd.) kronolojik olarak takip edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Bezm-i elest, Ahd-i mîsâk, Elestü bi-Rabbiküm, Kâlû Belâ

من ميثاق الألست إلى بادئ الألستت (التاريخ والشهادة)

Öz

يمكن تفسير تسميات الأدب التصوفي، والأدب الزاوي، والأدب الديني، والأدب الشعبي التصوفي بأنها جميعًا تدور حول تجميع أدبي يدور أساسًا حول محور واحد، وتصنيف الحقيقة التاريخية المتدفقة بطريقة صناعية وفقًا لبعض الخصائص الجزئية. يتشكل المحور، أو ما نشير إليه، من خلال تحليل الصوفي أو الشاعر للمبادئ التي يؤمن بها والتفكير فيها في العالم الداخلي الخاص به. وبالتالي، يبدأ الأفراد الذين يقيمون رابطًا جديدًا وغير قابل للانقطاع مع الحقيقة العليا والواحدة المطلقة (الأحد/هو) بالتعليق على ما يؤمنون به. من هذا المنظور، فإن المصطلحات/التراكيب ذات الاستخدام الشائع، وتأثيرها على المجتمع وبناء التصوف السني، أكثر قيمة، لأن لديها قوة مخمرة وتحولية. تم ترتبط الانتماءات الزمنية للمواضيع الأساسية التي تشكل توجيهًا وشكلًا للأدب التصوفي، مثل نور محمدي وبزم الألست وحب الله، بالأزلية من قبل التقاليد. في بحثنا، تم إجراء حفر تاريخية لفهم مفهوم "عهد الميثاق" في المجال الأدبي بقدر الإمكان، تلاه تتبع استخدامه وتغيراته والمتغيرات الجديدة (شراب الألست، محل الألست، مست الألست، وما إلى ذلك) في المجال الأدبي بشكل زمني

Anahtar Kelimeler

بزم الألست, عهد الميثاق, شراب الألست, ألست بربكم, قالوا بلى

Kaynakça

• Ateş, Süleyman. “Cüneyd-i Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/119-121. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ateş, Süleyman. Cüneyd-i Bağdâdi: hayatı, eserleri ve mektupları. İstanbul : Yeni Ufuklar Neşriyat, 1987.
• Attâr, Muhammed b. İbrâhîm. Dîvân-ı Attâr. nşr. Takî Tefazzulî. Tahrân: Şirket-i İntişârât-i Millî ve Ferhengî, 1368/1989.
• Ayan, Hüseyin. Nesîmî -Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni-. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, Ebü’l-Kâsım Cüneyd el-. Resâilu’l-Cüneyd. nşr. Cemâl Receb Seyyidbî. Dımaşk : Dâru İkra, 2005.
• Bağdâdî, Ruhi-i. Bağdatlı Rûhî Dîvânı: karşılaştırmalı metin. 2 Cilt. Bursa : Uludağ Üniversitesi, 2001.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve hakikat tasavvufun teşekkül süreci. İstanbul : Klasik, 2017.
• Belhî, Mevlânâ Celâleddîn Muhammed el-. Külliyyât-i Dîvân-i Şems. nşr. Bedîüzzamân Fürûzanfer. 2 Cilt.2 Tahrân: İntişârât-i Mîlâd, 1380/2001.
• Belhî, Mevlânâ Celâleddîn Muhammed el-. Külliyyât-i Dîvân-i Şems. nşr. Bedîüzzamân Fürûzanfer. 2 Cilt. Tahrân: İntişârât-i Mîlâd, 1380/2001.
• Bilkan, Ali Fuat. Nabi’nin Türkçe Divan’ı (Karşılaştırmalı Metin). Gazi Üniversitesi, Doktora Tezi, 1993.
• Burhaneddin, Kadı. Kadı Burhanettin divanı I : tıpkıbasım. Ankara : Türk Dil Kurumu, 1943.
• Cîlî, Abdülkerîm el-. İnsân-ı kâmil = İnsan-ı kamil tercümesi. çev. Abdülaziz Mecdi Tolun. İstanbul : İz Yayıncılık, 2. Basım, 2002.
• Emre, Yunus. Yûnus Emre divanı. Ankara : Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş., 1991.
• Erdoğan, Kenan. Niyazî-i Mısrî Hayatı, Edebi Kişiliği Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni. Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1993.
• Ersoylu, Halil. Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı. 3 Cilt. İstanbul: Kervan Yayıncılık, 1981.
• Fergânî, Saîdüddîn Saîd el-. Meşâriku’d-Derârî Şerh-i Tâ’iyye-i İbn-i Fârız. nşr. Seyyid Celâleddîn Âştiyânî. Meşhed: Çâphâne-i Dânişgâh-i Firdevsî, 1398/2019.
• Güneş, Mustafa. İznikli Eşrefoğlu Rûmî’nin Hayatı - Eserleri ve Dîvânı. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı, 2006.
• Hacib, Yusuf Has. Kutadgu bilig : çeviri. Ankara : Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Hacib, Yusuf Has. Kutadgu bilig : metin. Ankara : Türk Dil Kurumu, 1947.
• Hakîm, Suad el-. İbnü’l-Arabi sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul : Kabalcı Yayınları, 2005.
• Hoca Ahmed Yesevî. Dîvân-ı Hikmet Hikmetler Mecmuası Mısır Nüshası - 1650. nşr. Mehmet Mahur Tulum. İstanbul: Ketebe, 1. Basım, 2019.
• İpekten, Haluk. Nâilî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Kirmânî, Evhadüddîn. Rubaîler. çev. Mehmet Kanar. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Knysh, Alexander. Sûfîlerin Tarihine Farklı Bir Bakış Denemesi. çev. Ömer Saruhanlıoğlu. İstanbul: Nefes Yayınları, 2021.
• Kuşeyrî, Abdulkerîm b. Hevâzîn el-. Kuşeyrî risâlesi. İstanbul : Dergah Yayınları, 1981.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b Muhammed en-. Tebsiretü’l-edille fi usuli’d-din. nşr. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara : Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
• Okcu, Naci. Şeyh Gâlib dîvânı : hayatı, edebî kişiliği, eserleri, şiirlerinin umumî tahlîli. haz. Naci Okcu. Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Özmen, Mehmet. Ahmed-i Dâ’î Divan I-II (Metin-Gramer-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. 3 Cilt. Ankara : Milli Eğitim Bakanlığı. Erişim 18 Ocak 2022.
• Râzî, Fahreddîn er-. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. 32 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Schimmel, Annemarie. İki Renkli Sırma Fars Şiirinin İmgeleri. çev. Can Özelgün. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2020.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Metafizik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullâh et-Tûsî es-. el-Lüma‘ fi’t-Tasavvuf. nşr. Reynold Alleyne Nicholson. Leiden: Beril, 1914.
• Şentürk, Ahmet Atilla. Osmanlı şiiri kılavuzu : ebabil-füsûn. 7 Cilt. İstanbul : (OSEDAM) Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Şîrâzî, Sa’dî-i. Gazelhā-yi Saʿdī. haz. Nûrullâh Îzedperest. 2 Cilt. Tahrân: Fârûs-i Îrân, 1355/1976.
• Şîrâzî, Sa’dî-i. Sa’dî-i Şîrâzî Divânı C. 1. çev. Aydın Eryılmaz. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2022.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerir b. Yezîd et-. Tefsîrü’t-Taberî = Câmiü’l-beyân an te’vili âyi’l- Kur’ân. 26 Cilt. Riyad : Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Tarlan, Ali Nihad. Ahmed Paşa Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
• Tüsterî, Sehl b. Abdullâh et-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm (Tefsîru’t-Tüsterî). nşr. Tâhâ Abdurraûf Sa’d-Sa’d Hasan Muhammed Ali. Dâru’l-Harem li’t-Türâs, 1425/2004.
• Uyar, Mehmet. Sülemî’nin Tabakâtında Sûfî Çevreler. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Vanlı, Murat. 17. Yüzyıl Türk Şiirinde Tasavvuf Telakkisi. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Bezm-i Elest”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak dini Kur’an dili : yeni mealli Türkçe tefsir. 13 Cilt. Ankara : Diyanet İşleri Reisliği, 2006.
• Zemahşerî. Keşşâf Tefsiri = El-Keşşâf an haka’iki gavâmidı’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fi vucûhi’t-te’vîl (metin-çeviri). 6 Cilt. : Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.