Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sında Yûsuf Sûresi’nin Tesiri Üzerine: Usbe Kelimesi Örneği

Year 2025, Volume: 25 Issue: 2, 1741 - 1770, 30.09.2025

Mehmet Burak Çakın

https://doi.org/10.33415/daad.1704440

Abstract

Bu makale, klasik Türk edebiyatının en önemli mesnevilerinden biri olan Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâ adlı eserinin Yûsuf Sûresi ile olan ilişkisini incelemektedir. Hamdî’nin eseri, klasik kaynaklarda söz konusu sûrenin manzum bir tefsiri olarak kabul edilmiş, bu yönüyle övülmüş ve şairin aynı zamanda müfessir kimliğiyle bu görüş desteklenmiştir. Çalışma, öncelikle sûrede yer alan bazı ayetlere karşılık gelen beyitleri tespit ederek âyetlerle beyitler arasındaki lafzî ve manevî uyumu tahlil etmekte; Hamdî’nin Arapça kelimelere bilinçli bir tercih olarak verdiği anlamlar üzerinde durmaktadır. Usbe kelimesi özelinde yapılan tahlilde Hamdî’nin bu kelimeyi ayetin bağlamı ve tefsir kaynaklarında geçen “en az on kişiden oluşan, güçlü, kuvvetli, hedef birliği etmiş grup” anlamından saparak kardeşlik ve kan bağı çerçevesinde kullandığı görülmüştür, bunun da müellifin hem kendi ağabeyleri ile olan sorunlarına hem de Hz. Yûsuf’un ağabeylerine yönelik olumlu bakışına bağlı olduğu düşünülmektedir. Hamdî’nin bu bakış açısını ve eserindeki farklılığını net bir şekilde ortaya koyabilmek adına ilgili kısımlar, eserini yazarken örnek aldığı İranlı şair Mollâ Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sıyla mukayese edilmiştir. Hamdî’nin, Hz. Yûsuf’un ağabeylerine karşı Mollâ Câmî’ye göre daha müsamahalı bir şekilde yaklaştığı ve kıssayı bir aşk hikâyesi olmakla birlikte bir aile hikâyesi olarak da ele aldığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu yönüyle çalışma, Kur’ân’dan etkilenmiş edebî bir eserde müellifin kişisel yorumunun ve inanç dünyasının nasıl rol oynadığını göstermeyi amaçlamaktadır.

Keywords

Türk İslam Edebiyatı , Hamdullah Hamdî , Yûsuf u Züleyhâ , Yûsuf Sûresi , Usbe

On the Effect of the Surah of Yusuf in Hamdullah Hamdi’s Yusuf u Zuleyha: The Example of the Word Usbe

Abstract

This article examines the relationship between Yusuf u Zuleyha, a classical Turkish masnavi by Hamdullah Hamdi, and Surah Yusuf from the Qur’an. Hamdi’s work has been widely regarded as a poetic exegesis of the Surah, and his identity as a Qur’anic commentator reinforces this interpretation. The study identifies couplets corresponding to specific verses and analyzes their lexical parallels and thematic significance. Special attention is given to the Arabic term usba, which denotes a strong, united group in the Qur'anic context. However, Hamdi translates this term as “our origin is one” or “we are of the same essence,” emphasizing genealogical unity rather than strength or number. This interpretive shift reflects Hamdi’s personal experiences—particularly with his own brothers—and his theological stance on Yusuf’s siblings. To clearly demonstrate Hamdi’s perspective and the distinctiveness of his work, the relevant sections have been compared with Yusuf and Zulayha by the Persian poet Mullā Jāmī, whom he took as a model when composing his own work. Unlike Jami, who portrayed them negatively, Hamdi presents them more favorably. This study emphasizes how classical poets infused sacred narratives with personal reflection, transforming religious texts into layered literary compositions. It aims to reveal the dynamics between scripture, literary form, and individual interpretation in Islamic literature.

Keywords

Turkish Islamic Literature , Hamdullah Hamdi , Yusuf u Zuleyha , Surah Yusuf , Usbe

References

• Aktan, Bilal - Güneş, Mustafa. Menâkıb-ı Akşemseddin. H Yayınları, 2011.
• Altuntaş, Halil - Muzaffer Şahin (ed.). Kur’an-ı Kerim Meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Âşık Çelebi. Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. ed. Filiz Kılıç. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0
• Câmî Horâsânî, Nûreddin Abdurrahmân bin Ahmed. Mesnevî-i Heft Evreng. haz. Murtezâ Muderris Gilâni. yy. yok: İntişârât Sa’dî, 1366.
• Çağrıcı, Mustafa. “‘Asabiyet’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/453-455. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Çakın, Mehmet Burak. “Hamdullâh Hamdî’nin Yûsuf û Züleyhâ Mesnevisinde Baba Rolü”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 6/1 (Haziran 2023), 63-92. https://doi.org/10.47145/dinbil.1295978
• Dinç, Büşra. “Taşlıcalı Yahya’nın Yusuf ile Züleyha Adlı Mesnevisinin Yusuf Suresiyle Mukayesesi”. Doğu Esintileri 1 (2014), 211-239.
• el-Cevherî, İsmâ’îl Bin Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye. haz. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, ts.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed bin Ahmed. Tezhîbu’l-Luğa. haz. Muhammed Ali En-Neccâr. yy. y.: Ed- Dâru’l-Mısriyye Li’t-te’lif ve’t-Terceme, t.y.
• el-Ferâhîdî, Halîl bin Ahmed. Kitâbu’l-’Ayn. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424.
• ez-Zemahşerî, Cârullâh Mahmûd bin Ömer. el-Keşşaf. Riyad: Mektebetü’l-Abikan, 1418.
• Hayreddin Karaman vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• İder, Saadet - Parlakkılıç Mucan, Ayşe. “Keşfînin Te’dîb-nâme Eserinin Eğitsel Açıdan İncelenmesi”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/2 (2021), 647-680.
• İsfahânî, Râgıp. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. y.y.y: Mektebetu Nizâr Mustafâ el-Bâz, trs.
• Kaplan, Mahmut. Hayriyye-i Nâbî. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2008.
• Karaman, Hayreddin. “Asabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Kavcar, Cahit. “Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâsı”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 16 (1968), 157- 172.
• Latifî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. haz. Rıdvan Canım. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327,latifi- tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0
• Levent, Agâh Sırrı. “Hamdî’nin Yûsuf u Züleyhâsı”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 16 (1968), 173-211.
• Öztürk, Zehra. “On Beşinci Yüzyıl şairlerinden Akşemseddinzade Hamdullah Hamdi’nin Yusuf ve Zeliha Mesnevisinde İşlenen Değerler”. Değerler Eğitimi Dergisi 3/10 (2005), 43-74.
• Özyıldırım, Ali Emre. Hamdullah Hamdî’nin Divanı’nın Tenkitli Metni. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Râzî, Muhammed Fahreddîn er-. Mefâtihu’l-Gayb. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1401.
• Sünbülzâde Vehbî. Lutfiyye -Metin Tespiti-. haz. Süreyya Ali Beyzâdeoğlu. Ankara: MEB Yay., 2016.
• Taberi, Ebu Cafer Muhammeb bin Cerir et-. Tefsiru’t-Taberi Cami’u’l-Beyan an-Te’vili Âyi’l-Kur’an. Kahire: Daru Hicr, 2001.
• Üst, Sibel. Keşfî Te’dib-nâme (İnceleme-Metin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Üstün, Mehmet Cihat. Hamdullah Hamdî’nin Yûsuf u Zelîhâ Mesnevisi (Gramer - Metin - Dizin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kuran Dili. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Zemahşerî, Cârullâh Mahmûd bin Ömer ez-. Tefsîru’l-Keşşâf. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2009.