Tahyîl ve İstiare-i Tahyîliyye Kavramları Üzerine Bir İnceleme

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 676 - 692, 30.11.2025

Sedat Sağdıç

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1798033

Abstract

Arap dili belâgatındaki tahyîl kavramı beyân ilminin ana konularının hepsiyle ilgilidir, özellikle de teşbih ve istiare türleriyle yoğun kullanımını görmekteyiz. Bir mecaz çeşidi olan istiare ile aynı bağlamda sık zikredilmesi mecazın mukabili olan hakîkî anlamla bağlantısının dikkate alınarak incelenmesini de önemli hale getirmiştir. Kaynak kitaplarda bu kavram diğer başlıklar gibi derli toplu yer almamış, dağınık temas edilmiştir. Bunun neticesinde bir karışıklık ve kapalılık ortaya çıkmıştır. Beyân ilminin açık olma, açık hale getirme temel esprisine uygun olarak bu kapalılığın giderilmesinin önemi izahtan varestedir. Tahyîl kavramının diğerleriyle kıyaslandığında bahtsız sayılabilecek bir tarafı vardır. Zira Kur’an’da bu kökten gelen bir kelime olumsuz bir şekilde yer almıştır. Bu durum Arapça bir kelam olan Kur’an yorumunda ondan istifade edilmesine çekinceli yaklaşılmasına sebep olmuş, bundan yararlanarak yorumda bulunmak bir tarafa eserlerinde yer verenler bazılarınca sert eleştiriye maruz kalmıştır. Öyle ki bu kavramın Arap dilinde kullanılması noktasında bir mahzur görmeyen birtakım belâgat âlimleri bile bunun Kur’an’da kullanımına sıcak bakmamıştır. Şunu ifade edelim ki bu edebî sanatlar ıstılah olarak tespit edilmeden önce de sadece Arap dilinde değil bütün dil ve kültürlerde kullanılmıştır. Bir dil ve kültürün kullandığına mesafeli durmak doğru değildir, öze, muhtevaya bakılarak bundan istifade edilmelidir.

Keywords

Arap Dili ve Belâgatı , Tahyîl , Teşbih-i Tahyîli , İstiare-i Tahyîliyye , Kavramsal Analiz

A Study on the Concepts of Takhyīl and Isti’āra al-Takhyīliyya

Abstract

The concept of tahyîl in Arabic rhetoric is also related to all of these main subjects of the science of expression, and we see its intensive use especially in the forms of simile and metaphor. The fact that it is frequently mentioned in the same context as metaphor, which is a type of metaphor, has made it important to examine the metaphor by taking into account its connection with its corresponding literal meaning. In the books of rhetoric, this concept is not included in a neat manner like other titles but is discussed in a scattered manner. As a result, confusion and ambiguity have emerged. In accordance with the essential principle of the science of Bayān — clarity and making things clear — the importance of eliminating such obscurity is beyond the need for explanation. The concept of tahyîl has one aspect that can be considered unfortunate when compared to others. Because a word from this root has a negative place in the Quran. This situation has caused hesitations to be taken in making use of it in the interpretation of the Quran, which is an Arabic word, and those who included it in their works, let alone making interpretations by making use of it, have been subjected to harsh criticism by some. So much so that even some rhetoric scholars who saw no objection in using this concept in the Arabic language did not approve of its use in the Quran. Let us state that these literary arts were used not only in the Arabic language but in all languages and cultures before they were determined as terminology. It is not right to keep a distance from what a language and culture uses; one should take advantage of it by looking at its essence and content.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Takhyīl , Takhyīl of the Simile , Isti’āra al-Takhyīliyya , Conceptual Analysis

References

• ‘Akkâvî, İn‘âm Fevvâl. el-Mu‘cemü’l-mufassal fî ‘ulûmi’l-belâgati’l-‘Arabiyye el-bedi‘ ve’l-beyân ve’l-me‘ânî. ed. Ahmed, Şemsüddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1427.
• ‘Alevî, Yahyâ b. Alî b. İbrahim. et-Tırâz li esrâri’l-belâga ve ‘ulûmi hakâ’iki’l-‘i‘câz. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1. Basım, 1423.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed. Hâşiye ‘alâ’r-Risâleti’s-Semerkandiyye. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Bamyânî, Muhammedî. Durûs fî’l-belâga. 4 Cilt. Müessesetü’l-belâg, 1. Basım, 1429.
• Bolelli, Nusrettin. Belâgat: Beyân-Me‘anî-Bedî‘ İlimleri: Arap Edebiyatı. İstanbul: İFAV: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2011.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh: Tâcü’l-lüga ve sıhâhü’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgâfur ‘Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi lil-Melayîn, 3. Basım, 1404.
• Coşkun, Muhammed. “Zemahşerî Tefsirinde Emanet Ayeti”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50/50 (Haziran 2016), 5-22.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2009.
• Cürcânî, ʿAbdulkâhir. Esrâru’l-belâga. ed. Mahmûd Muhammed Şâkir. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1. Basım, 1991.
• Cüveynî, Mustafa es-Sâvî. Menhecü’z-Zemahşerî fî tefsîri’l-Kur’ân ve beyâni i‘câzihi. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 2. Basım, 2009.
• Dâvud, Nedve. “Mustalahatü’t-tasvîr ve’t-temsîl ve’t-tahyîl ‘inde’z-Zemahşerî fî’l-keşşâf”. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye 10/2 (2008).
• Durmuş, İsmail. “Hüsn-i Ta‘lîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/32-33. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Düsûkî, Muhammed Ahmed b. Arafe. Hâşiyetü’t-Düsûkî ‘ala muhtasarı’s-Sa‘d. thk. Halil İbrahim Halil. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, ts.
• Ebû ‘Azb, Süleyman Abdullah. “et-Tahyîl beyne’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’l-‘ahdî’l-kadîm (muvâzene nakdiyye belâgiyye)”. Câmi‘atü’l-Halîl li’l-buhûs 2/1 (2005 1426), 56-99.
• Ebû Musa, Muhammed Huseyn. el-Belâgatü’l-Kur’aniyye fî tefsiri’z-Zemahşerî ve eserüha fî dirâsâti’l-belâgiyye. Kahire: Dâru’t-Tezâmün, 2. Basım, 1988.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Mektebetü tahkîki’t-türâs fî müesseseti’r-risâle. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 6. Basım, 1998.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. Cevâhiru’l-belâga. thk. Süleyman Salih. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 4. Basım, 1434.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Mu‘cemü mekâyîsi’l-luga. thk. Enes Muhammed Şamî. Kâhire: Dâru’l- Hadîs, 1429.
• İbn Manzûr, Ebü’l- Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el Ensârî er-Rüveyfi’î. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr - Muhammed Ahmed Hasbillah. 6 Cilt. Kâhire: Dârul-Me‘ârif, ts.
• Kalkîle, ‘Abduh Abdulazîz. el-Belâgatü’l-Istılâhiyye. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 3. Basım, 1412.
• Kazvînî, Hatîb. el-ʾÎzâh fî ‘ulûmi’l-belâga: el-me‘ânî ve’l -beyân ve’l-bedî‘. thk. Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l Cîl, 3. Basım, 1424.
• Kazvînî, Hatîb. et-Telhîs fî ‘ulûmi’l-belâga. thk. Abdülhamîd Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1430.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. ‘Ulûmu’l-belâga: el-Beyân ve’l-me‘ânî ve’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1414.
• Müşnî, Mustafa İbrahim. “Mustalahü’t-tahyîl: mefhûmühü ve mevkifü’z-Zemahşerî minhü fî tefsîrihi “el-Keşşâf”. Mecelletü’l-menâra li’l-buhûs ve’d-dirâsât 11/3 (2003), 79-118.
• Nadîr, Suheyb Emîn. “et-Temsîl ve’t-tahyîl ke âliyâtin li’t-te’vil ‘inde’z-Zemahşerî fî tefsîrihi’l-Keşşâf: dirase li’l-menheci’t-te’vîlî”. Mecelle camiati’t-Tikrit li’l-ulum 19/5 (2012), 293-318.
• Nasr, Âtıf Cûde. el-Hayâl mefhûmâtuhu ve vezâifuhu. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1423.
• Râzî, Muhammed Fahrüddin Ziyâüddin Ömer. Nihâyetü’l-ʾîcâz fî dirâyeti’l-‘icâz. thk. Bekrî Şeyh Emin. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1. Basım, 1985.
• Sağdıç, Sedat. “Farklı Bir İstiare-i Mekniyye Tanımı Denemesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (Aralık 2022), 155-178.
• Sağdıç, Sedat. Kur’an’da Temsilî Anlatım (Zemahşerî’nin Keşşâf Tefsiri Örneğinde). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Siracüddîn Yusuf b. Ebi Bekr. Miftâhu’l-’ulûm. thk. Naim Zerzur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1407.
• Şıntemrî, A‘lem. Şi‘rü Züheyr b. Ebî Sülmâ. thk. Kabâve, Fahreddin. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedîde, 3. Basım, 1400.
• Şihâbuddîn el-Hafâcî, Şihâbuddîn Aḥmed b. Muḥammed b. ʿOmar el-Mısrî el-Hanefî. Hâşîyetu’ş-Şihâb ʿalâ’l-Beyḍâvî:ʿİnâyetu’l-Kâdî ve Kifâyetu’r-Râdî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Şinkītî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr el-Cekenî. Rıhletü’l-hac ilâ beytillâhi’l-harâm. ed. Ebû Zeyd, Bekr b. Abdullah. Mekke: Dâru ‘Alemi’l-Fevâid, 1. Basım, 1426.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vili âyi’l-Kur’ân: tefsîrü’t-Taberî. 15 Cilt. Beyrut-‘Ammân: Dâru İbn Hazm-Dâru’l-A‘lâm, 1. Basım, 1423.
• Teftâzânî, Sa‘düddin. Muhtasaru’s-Saʿd: Şerhü telhîsi kitâbi miftâhi’l-ʿulûm. thk. Abdülhamid Hendavî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1431.
• Tîbî, Şerefüddin el-Huseyn b. Abdillah. et-Tibyân fî’l-beyân. ed. Yâhyâ Murâd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1425.
• Tîbî, Şerefüddin el-Huseyn b. Abdillah. Fütûhu’l-gayb fî’l-keşf ’an kınâi’r-reyb. 17 Cilt. Ebû Zabîî: Caizetü Dübey ed-Devliyye li’l- Kur’ani’l-Kerim, 1. Basım, 1434.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ Huseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hukumeti’l-Kuveyt, 1385.
• Zemahşerî, Ebûl’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ’an hakâ’iki gavâmidi’t-Tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdüsselam Şâhîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1995.
• Zemahşerî, Ebûl’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed. Esâsü’l-belâga. thk. Mezeyed Neîm, Şevkî Maarrî. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1. Basım, 1998.
• Zemahşerî, Ebûl’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ’an hakâiki gavâmidi’t-Tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2016.
• ʾİsferâyînî, ‘Isâmüddîn İbrahim b. Ömer. Şerhü’l-‘Isâm ‘alâ metni’s- Semerkandiye fî ‘ilmi’l-beyân. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• ʿAbbâs, Fazl Hasan. el-Belâga fünûnuha ve efnânuha: ‘İlmü’l-beyân ve’l-bedî‘. b.y.: Dâru’l-Furkân li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 10. Basım, 2005.