SAĞLIK BAKANLIĞI TARAFINDAN KABUL EDİLEN GELENEKSEL VE TAMAMLAYICI TIP UYGULAMALARI VE BUNLARIN HUKUKA UYGUNLUĞUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2021, , 1245 - 1307, 26.11.2021

Özge Arpacı

https://doi.org/10.33717/deuhfd.998230

Cited By: 4

Öz

Günümüzde gerek dünya genelinde, gerekse ülkemiz özelinde geleneksel ve
tamamlayıcı tedavi yöntemlerine duyulan ilgi artmış ve artmaya da devam
etmektedir. Hastaların bu şekilde kendi toplum kültürleriyle uyum gösteren
farklı çözüm yolları aramasına ise konvansiyonel tıpta, özellikle psikiyatrik ve
bazı kronik hastalıkların tam bir tedavisinin bulunmayışı, mevcut tedavinin yan
etkilerinin fazlalığı, konvansiyonel tıp tedavisine ulaşmanın fiziki zorlukları ve
teknolojinin gelişmesiyle birlikte tedavi ücretlerinin artması sebep olmuştur.
Ancak geleneksel ve tamamlayıcı tedavi yöntemlerinin çoğu, konvansiyonel tıp
uygulamalarına nazaran, modern bilimsel ve güvenilir araştırma kriterleri ile
araştırılmamış ve kanıtlanmamış uygulamalardır. Geleneksel ve tamamlayıcı
tedavi yöntemleriyle ilgili en temel sorun, her bir uygulamanın savunucularının
genellikle pozitif bilim savunucularını ikna edebilecek şekilde açıklamalarını
bilimsel verilerle doğrulayamamalarıdır. Ancak bu uygulamaların kanıtlanmamış olması bunların yanlış olduğu sonucunu doğurmamalı ve varlığı reddedilmemelidir. Nitekim Sağlık Bakanlığı, yayınlamış olduğu “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları Yönetmeliği” ile bazı geleneksel ve tamamlayıcı tedavi
yöntemlerini düzenleme gereksinimi duymuş ve böylece ilgili tedavi yöntemlerine hukuki bir zemin hazırlamıştır. Ancak ilgili yönetmelik, geleneksel ve
tamamlayıcı tedavi yöntemlerinin eğitimsiz ve yetkisiz kişilerin elinde suistimal
edilmesini engellemeyi amaçlaması yönünden olumlu bir adım olmakla birlikte,
hukuki yönden eksik hükümler içermektedir. Zira ilgili yönetmelikte, ne uygulanacak yöntemlerin hukuka uygun sayılması için gerekli özel şartlara, ne de
uygulayıcıların hukuki sorumluluklarına ilişkin özel hükümlere yer verilmiştir.
Oysa ki, geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamaları, konvansiyonel tıp uygulamalarından farklı karakteristik özelliklere ve kapsama sahiptir. Dolayısıyla,
daha çok konvansiyonel tıp uygulamalarına ilişkin geliştirilen genel ilkelerin
geleneksel ve tamamlayıcı tedavi yöntemlerine uygulanması halinde, bunların
kapsamı ve yoğunluğu değişiklik gösterebilmektedir. Ülkemizde geleneksel ve
tamamlayıcı tıp uygulamalarına ilişkin olarak literatür ve mahkeme kararları
seyrektir ve özel hukuk kuralları bulunmamaktadır. Bu yüzden, geleneksel ve
tamamlayıcı tıp uygulamalarının temelleri, kapsamı ve sınırları açısından konvansiyonel tıbbi tedavinin genel ilkelerinden yararlanma zorunluluğu hasıl
olmakla birlikte, geleneksel ve tamamlayıcı tedavi yöntemlerinin, konvansiyonel
standart uygulamalara nazaran, farklı özelliklere sahip olması sebebiyle,
hukuka uygunluğu için gerekli özel şartların saptanması ve ilgili yöntemlerin
perspektifine uygun hukuki standartların geliştirilmesi ihtiyacı bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp, Aydınlatma Yükümlülüğü, Tıbbi Standart, Endikasyon, Komplikasyon Yönetimi

Kaynakça

• Akyıldız, Sunay: “Tıbbın Uygulanmasından Doğan Tazminat Davaları ve Temel Unsurları”, Legal Tıp Hukuku Dergisi, C. 1, S. 1, Y. Nisan 2012, s. 205-217.
• Antalya, Gökhan: 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununa Göre Borçlar Hukuku Genel Hükümler, C. 1, Beta Yayınları, Ankara 2012.
• Atalık, Ahmet: “Mezoterapi ve Klinik Uygulamalar”, Journal of Biotechnology and Strategic Health Research, C. 3, S. Özel Sayı, Y. 2019, s. 115-118.
• Ayan, Mehmet: Tıbbi Müdahalelerden Doğan Hukuki Sorumluluk, Kazancı Yayınları, Ankara 1991.
• Aydın, Sabahattin: “DSÖ ve Gelenekten Küresele Tıbbın Alternatif Serüveni”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, S. 22, Y. MartNisan-Mayıs 2011-2012, s. 8-11.
• Aydın, Yıldıray/Tekeoğlu, İbrahim: “Tamamlayıcı Tıp ve Güncel Apiterapi Uygulamaları”, Journal of Biotechnology and Strategic Health Research, C. 2, S. 2, Y. 2018, s. 64-73.
• Ayhan, Hüseyin/Mollahaliloğlu, Salih: “Tıbbi Sülük Tedavisi: Hirudoterapi”, Ankara Medical Journal, C. 18, S. 1, Y. 2018, s. 141- 148.
• Aytaçoğlu, Saltuk: “Ozon Terapi”, Ankara Akupunktur ve Tamamlayıcı Tıp Dergisi, S. 1, Y. 2014, s. 31-36.
• Biçer, İsmail/Balçık, Pınar Yalçın: “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp: Türkiye ve Seçilen Ülkelerinin İncelenmesi”, Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, C. 22, S. 1, Y. 2019, s. 245-257.
• Bodenburg, Reinhard: “Alternative Medizin im Spannungsfeld von Heilungschancen und ärztlichem Risiko”, NJOZ, Heft 33, Y. 2009, s. 2823-2830.
• Böttger, Ralf/Kirchner, Christiane: Arzneimittelrecht, Handbuch für die Rechtspraxis (Hrsg.: Fuhrmann, Stefan/Klein, Bodo/Fleischfresser, Andreas), 3. Auflage, Nomos, Baden-Baden 2020.
• Buda, Levent: Bir Tedavi Sanatı: Homeopati, Homeopatik Ev Eczanesi, 2. Baskı, A7 Kitap Yayıncılık, İstanbul 2018.
• Ceyhan, Derya/Yiğit, Tuğba Tasa: “Tıbbi Tedavilerde Hipnoz Uygulamalarının Kullanımı ve Etkinliği”, Ankara Diş Hekimleri Odası Klinik Bilimler Dergisi, C. 7, S. 2, Y. 2013, s. 1507-1516.
• Civaner, M. Murat: “Hekimin Modern Tıp Dışı Yöntemlere Yaklaşımı Nasıl Olmalı?”, Toplum ve Hekim, C. 32, S. 1, Y. Ocak-Şubat 2017, s. 9-13.
• Çelikbaş, Aysel Kocagül: “GATT Uygulamalarına Enfeksiyon Hastalıkları Açısından Yaklaşım”, Tıbbın Alternatifi Olmaz!, Geleneksel, Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları, Türk Tabipleri Birliği Yayınları, Ankara 2017, s. 219-231.
• Damm, Reinhard: “Medizintechnik und Arzthaftungsrecht: Behandlungsfehler und Aufklärungspflicht bei medizintechtechnischen Behandlungsalternativen”, NJW, Heft 12, Y. 1989, s. 737-744.
• Deutsch, Erwin/Spickhoff, Andreas: Medizinrecht: Arztrecht, Arzneimittelrecht und Medizinprodukterecht und Transfusionsrecht, 6. neu bearbeitete und erweiterte Auflage, Springer Verlag, Berlin 2008.
• Dişli, Meryem/Yeşilada, Erdem: “Türkiye’de Bitkisel Tıbbi Ürünler (Türkiye’de Bitkisel Ürünlerin Standardizasyonu, Üretimi ve Tağşiş)”, Journal of Biotechnology and Strategic Health Research, C. 3, S. Özel Sayı, Y. 2019, s. 13-21.
• Eichelberger, Jan: Medizinrecht, Becksche Kurz Kommentare Band 64 (Hrsg.: Andreas Spickhoff), 3. Auflage, Verlag C. H. Beck, München 2018.
• Engisch, Karl: “Heilengriff und ärztliche Aufklärungspflicht”, Die ärztliche Aufklärungspflicht aus rechtlicher und ärztlicher Sicht (Hrsg.: Engisch, Karl/Hallermann, Wilhelm), Carl Heymann Verlag, Köln 1970, s. 7-43.
• Eren, Fikret: 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununa Göre Hazırlanmış Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 15. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara 2013.
• Fink, Claudia: Die Aufklärungspflicht von Medizinalpersonen (Arzt, Zahnarzt, Tierarzt, Apotheker), Stämpfli Verlag, Bern 2008.
• Geiß, Karlmann/Greiner, Hans Peter: Arzthaftpflichtrecht, 7. überarbeitete Auflage, Verlag C. H. Beck, München 2014.
• Gerhard, Wagner: Neuartige Behandlungmethoden und Arzneimittel, Placebos, Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch (Hrsg.: Säcker, Franz Jürgen/Rixecker, Roland/Oetker, Hartmut/Limperg, Bettina), 8. Auflage, Verlag C. H. Beck, München 2020.
• Hakeri, Hakan: “Geleneksel Tıp Bakımından Ülkemizdeki Hukuki Durum”, Legal Tıp Hukuku Dergisi, C. 4, S. 7, Y. Nisan 2015, s. 17-41. (Hakeri, Geleneksel Tıp)
• Sağlık Bakanlığı Tarafından Kabul Edilen Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp … 57 Hakeri, Hakan: “Tıbbi Müdahalenin Hukuka Uygunluğunun Şartları”, Legal Tıp Hukuku Dergisi, C. 3, S. 6, Y. Ekim 2014, s. 17-44. (Hakeri, Tıbbi Müdahale)
• Hakeri, Hakan: Tıp Hukuku, 19. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2020. (Hakeri, Tıp)
• Hakeri, Hakan: “Tıp Hukukunda Malpraktis ve Komplikasyon Ayrımı”, Toraks Cerrahi Bülteni, C. 5, S. 1, Y. Mart 2014, s. 23-28. (Hakeri, Komplikasyon)
• Hauck, Ernst: “Rechtsgrundlagen der medizinischen Indikationsstellung”, NJW, Heft 46, Y. 2013, s. 3334-3340.
• Helbron, Hanja: Entwicklungen und Fehlentwicklungen im Arzthaftungsrecht, Herbert Utz Verlag, München 2001.
• Helmstädter, Axel: “Hahnemann und die Homöopathie: Alternativ seit 250 Jahren”, PharmR, Heft 1, S. 13, Y. 2006, s. 13-18.
• İkizek, Mustafa/Uzuntarla, Yasin: “Medikal Ozon Tedavisi ve Covid-19”, Sağlık Akademisyenleri Dergisi, C. 7, S. 4, Y. 2020, s. 304-310.
• Jansen, Christoph: “Behandlungs- und Aufklärungsfehlerhaftung bei der Wahl eines nicht standartgemäßen Behandlungskonzept”, MedR, S. 38, Y. 2020, s. 379-382.
• Kalyon, Tunç Alp: “Akupunktur Tedavisi”, Türk Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Dergisi, C. 53, S. Özel Sayı 2, Y. 2007, s. 52-57.
• Katzenmeier, Christian: BeckOK BGB (Hrsg.: Hau, Wolfgang/Poseck, Roman), 56. Auflage, Verlag C. H. Beck, München 2020. (Katzenmeier, BeckOK)
• Katzenmeier, Christian: “Rechtsfragen der Placebobehandlung”, MedR, S. 36, Y. 2018, s. 367-373. (Katzenmeier, Placebo)
• Karahancı, Onur Naci/Öztoprak, Ümit Yaşar/Ersoy, Mesut/Ünsal, Çağrı Zeybek/Hayırlıdağ, Mustafa/Büken, Nüket Örnek: “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları Yönetmeliği ile Yönetmelik Taslağı’nın Karşılaştırılması”, Türkiye Biyoetik Dergisi, C. 2, S. 2, Y. 2015, s. 117-126.
• Kassel, Martin Estelmann: “Placeboeffekte-interdisziplinär betrachtet”, NZS, Heft 13, Y. 2018, s. 526-529.
• Kavaklı, Ahmet: “Akupunktur”, Fırat Tıp Dergisi, C. 15, S. 1, Y. 2010, s. 1- 4.
• Kaya, Elif/Altınbilek, Turgay: “Osteopati Yaklaşımı; Bel ve Boyun Ağrılarında Yeri”, Journal of Biotechnology and Strategic Health Research, C. 3, S. Özel Sayı, Y. 2019, s. 85-90.
• Kern, Bernd Rüdiger/Laufs, Adolf: Die ärztliche Aufklärungspflicht, Springer Verlag, Berlin 1983.
• Khan, Abdul Sattar/Aktürk, Zekeriya: “Tamamlayıcı ve Alternatif Tedaviler Ne Kadar Kanıta Dayalı?”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, S. 22, Y. Mart-Nisan-Mayıs 2012, s. 16-19.
• Kıvan, Çevik: “Hemşirelikte Tamamlayıcı ve Alternatif Tedavi: Refleksoloji”, Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, C. 29, S. 2, Y. 2013, s. 71-82.
• Kieser, Ueli/Nedi, Marian: “Komplementärmedizin: Was legt Art. 118a BV fest?”, Hill: Zeitschrift für Recht und Gesundheit, S. 72, Y. 2013, Rn. 1-51.
• Kim, Min-Joong: Aufklärungspflicht im Arztrecht – Eine zivilrechtliche Untersuchung über den Umfang und die Grenzen der ärztlichen Aufklärungspflicht mit rechtsvergleichenden Hinweisen, Göttingen 1989.
• Kreße, Bernhard: “Ärztliche Behandlungsfehler durch wirtschaftlich motiviertes Unterlassen”, MedR, S. 25, Y. 2007, s. 393-400.
• Laufs, Adolf/Katzenmeier, Christian/Lipp, Volker: Arztrecht, 8. völlig neu bearbeitete Auflage, C.H. Beck, München 2021.
• Mollahaliloğlu, Salih/Uğurlu, F. Gülçin/Kalaycı, Mehmet Zafer/Öztaş, Dilek: “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamalarında Yeni Dönem”, Ankara Medical Journal, C. 15, S. 2, Y. 2015, s. 102-105.
• Müller, Sebastian/Raschke, Andreas: “Homöopathie durch Ärzte und die Einhaltung des medizinischen Standards”, NJW, Heft 7, Y. 2013, s. 428-432.
• Oğuz, Yasemin: “Toplum, Bilim ve Tıp Etiği Açısından Alternatif Tıp ve Halk Tıbbı”, Bilim ve Ütopya, S. 25, Y. Temmuz 1996, s. 36-37.
• Okumuş, Müyesser: “Kupa Tedavisi ve Hacamat”, Ankara Medical Journal, C. 16, S. 4, Y. 2016, s. 370-382.
• Özer, Oktay: “Tıbbi Müdahalenin Hukuka Uygunluğunun Şartları”, İstanbul Barosu Dergisi, C. 90, S. 5, Y. Eylül-Ekim 2016, s. 117-134.
• Özgül, Mehmet Emin: Yeni Tıbbi Yöntemlerin Hukuka Uygunluğu, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul 2010.
• Öztürk, Levent/Özbek, Hanefi: “Küllerinden Doğan Bir Tıbbi Uygulama: Müzik Terapi”, Sağlık Hizmetleri ve Eğitimi Dergisi, C. 2, S. 1, Y. 2018, s. 1-8.
• Öztürk, Yunus Emre/Dömbekci, Hilal Akman/Ünal, Seda Nur: “Geleneksel, Tamamlayıcı ve Alternatif Tıp Kullanımı”, Bütünleyici ve Anadolu Tıbbi Dergisi, C. 1, S. 3, Y. 2020, s. 23-35.
• Roggo, Antoine: Aufklärung des Patienten-eine ärztliche Informationspflicht, 1. Auflage, Stämpfli Verlag, Bern 2002.
• Sandoz, Thomas: Alternatif Tıp Tarihi, Çev. Çağrı Eroğlu, Dost Kitabevi, Ankara 2010.
• Sarıyev, Ayşe Erol: Alternatif Tıbbi Yöntemlerden Kaynaklanan Hukuki Sorumluluk, Adalet Yayınevi, Ankara 2015.
• Schelling, Philip/Erlinger, Rainer: “Die Aufklärung über Behandlungsalternativen”, MedR, Heft 6, Y. 2003, s. 331-334.
• Schmid, Hugo: “Die Grenzen der Therapiefreiheit”, NJW, Heft 38, Y. 1986, s. 2339-2343.
• Schubarth, Martin: “Therapiefreiheit des Arztes und Selbstbestimmungsrecht des Patienten Konsequenzen für das Arztstrafrecht und die formula magistralis”, AJP, S. 9, Y. 2007, s. 1089-1095.
• Schumacher, Katrin: Alternativmedizin: Arzthaftungsrechtliche, arzneimittelrechtliche und sozialrechtliche Grenzen iffrztlicher Therapiefreiheit, Kölner Schriften zum Medizinrecht, Springer, Berlin 2017. (Schumacher, Alternativmedizin)
• Schumacher, Katrin: “Arzthaftungsrecht aus alternativmedizinischer Sicht”, MedR, S. 37, Y. 2019, s. 786-791. (Schumacher, Arzthaftungsrecht)
• Shenbao, Liang: Einwilligung in medizinische Behandlungen, eine rechtsvergleichende Analyse nach schweizerischem und chinesischem Privatrecht, Arbeiten aus dem Juristischen Seminar der Universität Freiburg Schweiz (Hrsg.: Peter Gauch), Schulthess, Zürich 2018.
• Somer, Pervin: “Ülkemizde Tamamlayıcı ve Alternatif Tıbbın Hukuki Dayanağı ve Sorumluluk Alanları Üzerine”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, S. 22, Y. Mart-Nisan-Mayıs 2011-2012, s. 48-49.
• Somer, Pervin/Lutz, Emine Elif Vatanoğlu: “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları Yönetmeliği’nin Hukuki ve Etik Açıdan Değerlendirilmesi”, Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, C. 22, S. 1, Y. Ocak 2017, s. 58-65.
• Söbbing, Thomas: “Rechtsfragen homöopathischer Arzneimittel”, InTer, S. 3, Y. September 2019, s. 127-131.
• Söğüt, İpek Sevda: “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamalarında Aydınlatılmış Onam Sorunu”, İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 16, Y. 2017, s. 627-649.
• Spickhoff, Andreas: “Erforderliche Sorgfalt und Umfang der Aufklärungspflicht bei Anwendung einer Außenseitermethode”, MedR, S. 26, Y. 2008, s. 87-90.
• Şahin, Çağrı Emin: “Tıbbın Alternatifi mi? Tıpta Alternatif mi?”, Hayat Sağlık: Sağlık ve Sosyal Bilimler Dergisi, S. 17, Y. Temmuz 2018, s. 17-21. (Şahin, Tıpta Alternatif)
• Şahin, Saliha: “Geleneksel, Tamamlayıcı, Alternatif Tıp Uygulamalarına Genel Bir Bakış”, Türkiye Aile Hekimliği Dergisi, C. 21, S. 4, Y. 2017, s. 159-162. (Şahin, Genel Bir Bakış)
• Şatır, Nejdet: Emsal Kararlar Işığında Kamu ve Özel Hastanelerde Çalışan Hekimlerin Hukuki ve Cezai Sorumluluğu, 2. Baskı, Yekin Yayınevi, Ankara 2018.
• Tamam, Cüneyt/Tamam, Yusuf: “Farklı Bir Bozucu Alan Nedeni: Hacamat”, Bilimsel Tamamlayıcı Tıp Regülasyon ve Nöral Terapi Dergisi, C. 12, S. 1, Y. 2018, s. 26-27.
• Taneri, Petek Eylül/Akış, Nalan: “Geleneksel, Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Yöntemleri”, Tıbbın Alternatifi Olmaz!, Geleneksel, Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları, Türk Tabipleri Birliği Yayınları, Ankara 2017, s. 55-97.
• Tanyüksel, Mehmet/ Koru, Özgür/Araz, Remzi Engin/Kılbaş, Hatice Zeynep Güçlü/Yıldız, Şenol/Alaca, Rıdvan/Ay, Hakan/Şimşek, Kemal/Yıldız, Cemil/Yurttaş, Yüksel/Demiralp, Bahtiyar/Deveci, Mustafa/Beşirbellioğlu, Bülent A.: “Kronik Yaraların Tedavisinde Steril Lucilia Sericata Larva Uygulamaları”, Gülhane Tıp Dergisi, C. 56, S. 4, Y. 2014, s. 218-222.
• Taşçı, Ali İhsan: “Adli Tıp Penceresinden Alternatif Tıp Uygulamaları”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, S. 22, Y. Mart-Nisan-Mayıs 2012, s. 50-51.
• Taştan, Kenan: “Ülkemizde Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıbbın Kilometre Taşları”, Ankara Medical Journal, C. 18, S. 3, Y. 2018, s. 458-459.
• Taupitz, Jochen: “Der Heilpraktiker aus der Sicht des Haftungsrechts: “Arzt”, “Mini-Arzt” oder “Laie”?”, NJW, Heft 24, Y. 1991, s. 1505- 1510.
• Tokaç, Mahmut: “Geleneksel Tıbba Akademik Yaklaşım: GETTAM”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, S. 28, Y. Eylül-Ekim-Kasım 2013, s. 82-85. (Tokaç, GETTAM)
• Tokaç, Mahmut: “Geleneksel Tıbba Etik ve Hukuk Yönü ile Bakış”, Journal of Biotechnology and Strategic Health Research, C. 3, S. Özel Sayı, Y. 2019, s. 155-160. (Tokaç, Etik ve Hukuk)
• Tokaç, Mahmut: “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları Mevzuatı Hakkında”, Hayat Sağlık: Sağlık ve Sosyal Bilimler Dergisi, S. 17, Y. Temmuz 2018, s. 22-25. (Tokaç, Tıp Uygulamaları Mevzuatı) Toptan, Hande/Kaya, Tuğba/Altındiş, Selma: “Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp (GETAT) Uygulamalarında Enfeksiyon Kontrol Önlemleri, Hijyen ve Çalışan/Hasta Güvenliği”, Journal of Biotechnology and Strategic Health Research, C. 3, S. Özel Sayı, Y. 2019, s. 168-172.
• Tütüncü, Serpil: “Geleneksel, Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamalarına Genel Bir Bakış”, Tıbbın Alternatifi Olmaz! Geleneksel, Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları, Türk Tabipleri Birliği Yayınları, Ankara 2017, s. 11-55.
• Vardar, Deniz Özkan/Mollahaliloğlu, Salih/Öztaş, Dilek: “Fitoterapide Kullanılan Bazı Fitokimyasalların Toplum Sağlığına Etkilerinin Değerlendirilmesi”, Journal of Health Sciences and Medicine, C. 1, S. 4, Y. 2018, s. 95-105.
• Vogeler, Marcus: “Die Haftung des Arztes bei der Anwendung neuartiger und umstrittener Heilmethoden nach der neuen Rechtsprechung des BGH”, MedR, S. 26, Y. 2008, s. 697-707.
• Wiegand, Wolfgang: “Die Aufklärungspflicht und die Folgen ihrer Verletzung”, Handbuch des Arztrechts (Hrsg.: Heinrich, Honsell), Zürich 1994, s. 119-213.
• Yaman, Hakan/Vural, Ramazan: “Proloterapi: Aile Hekimliği’nde Kronik Ağrı Yönetiminde Yeni Bir Yöntem”, Ankara Medical Journal, C. 16, S. 2, Y. 2016, s. 220-224.
• Yarış, Ersin: “Molekülden İlaca Ama Bitkiden Nereye”, Tıbbın Alternatifi Olmaz!, Geleneksel, Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Uygulamaları, Türk Tabipleri Birliği Yayınları, Ankara 2017, s. 109-120.
• Yeşilada, Erdem: “Hekim, Alternatif Tedavi ve Modern Tıp”, TTB Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, C. 11, S. 6, Y. 2002, s. 223-225.
• Zeytin, Zafer: “Hasta-Hekim İlişkisinde Hekimin Aydınlatma Yükümlülüğü”, Sağlık Hakkı Dergisi, Türk-Alman Tıp Hukuku Sempozyumu Özel Sayısı, S. 3, Y. 2007, s. 165-190.