Esbâb-ı Nüzûl Bağlamında Nesh Ayetinin Mahiyet Analizi

Year 2025, Issue: 61, 193 - 210, 30.06.2025

Ali Parlak

https://doi.org/10.21054/deuifd.1624503

Abstract

Nesh konusu İslami ilimlerin en kadim ve karmaşık konularından biridir. Bu makalede nesh meselesiyle ilişkilendirilen ayetlerin nüzul vasatında ifade ettiği anlam ve vermek istediği mesaj ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Çalışmada nesh teorisiyle ilişkilendirilen Bakara sûresi 106. ayet esas alınarak konu ile ilişkilendirilen diğer ayetler incelenmiştir. Öncelikle söz konusu ayetin tarihi ve sosyolojik bağlamı, ait olduğu fikri havza tespit edilmeye çalışılmıştır. Fikrî bağlam tespit edildikten sonra ayette geçen nesh, nesiye ve ayet kelimelerinin anlamları tarihsel bağlama uygun olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Aynı şekilde tarihsel süreç içinde neshle ilişkilendirilen Nahl sûresi 101, Ra‘d suresi 39, ve Hac sûresi 52. ayetler de detaylı bir şekilde incelenmiş, nüzul ortamına uygun mana ve mesajları tespit edilmeye çalışılmıştır. Yapılan çalışmalar neticesinde nesh teorisiyle ilişkilendirilen ayetlerin anlam ve muhtevalarının çok daha farklı olduğu tespit edilmiştir. Müesses nesh teorisinin nüzul bağlamında pratik bir karşılığının olmadığı, teorik ve anakronik bir yaklaşım olduğu sonucuna varılmıştır.

Keywords

1. Nesh, 2. Nesiye, 3. Ayet, 4. Anlam, 5. Yorum

THE CONTENT ANALYSIS OF THE VERSE OF ABROGATION IN THE CONTEXT OF THE REASONS FOR REVELATION

Abstract

The subject of abrogation (naskh) is one of the most ancient and complex topics in Islamic sciences. This article aims to reveal the meaning and message intended by the verses associated with the issue of abrogation at the time of their revelation. In the article, other verses related to the topic are examined based on Verse 106 of the Al-Baqarah surah, which is fundamentally associated with the theory of abrogation. Initially, an attempt has been made to identify the historical and sociological context of this verse and the intellectual milieu to which it belongs. After determining the intellectual context of the verse, the meanings of the words abrogation (naskh), nasiye, and verse (ayah) constituting the verse have been explained in accordance with their historical context, and intellectual and philosophical milieu. Similarly, Verses 101 of Surah an-Nahl surah, 39 of Surah ar-Ra‘d and 52 of the Surah al-Hajj, which are associated with abrogation over the historical process, have been examined in detail, and efforts were made to determine their meanings and messages appropriate to the environment of revelation. The studies have concluded that the meanings and contents of the verses associated with the theory of abrogation are quite different. It has been concluded that the established theory of abrogation does not have a practical counterpart in context of revolution, being theoretical and anachronistic.

Keywords

1. Abrogation, 2. Nasiyah, 3. Verse, 4. Meaning, 5. Interpretation

References

• Adam, Baki. “Yahudi Kutsal Metinleri”. Kur’an’da Yahudiler. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Arslantaş, Nuh. Hz. Muhammed Döneminde Yahudiler. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2016.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri. Yeni Ufuklar Neşriyat, 1989.
• Basrî, Ebü’l-Hattâb Katâde b. Diâme b. Katâde es-Sedûsî el-. en-Nâsih ve’l-mensûh. thk. Hâtim Salih ed- Dâmin. b.y.: Müessesetü’r-risâle, 1998.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed b. el-Ferrâ el-. Me’âlimü’t-tenzîl. thk.
• Abdurrezzâk El-Mehdî. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâs el-Arabî, 1420h.
• Câbirî, Muhammed Âbid el-. Fehmü’l Kur’ân. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul, 3. Basım, 2017.
• Câbirî, Muhammed Âbid el-. Kur’an’a Giriş. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: Mana Yayınları, 2013.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1985.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim el-. et-Tehzîb fi’t-Tefsîr. thk.
• Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. Kahire, Beyrut: Dârü’l Kütübi’l Mısriyye, Darü’l-Kütübi’l Lübnan, 2019.
• Çetin, Abdurrahman. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çıtır, Aslan. “Kur’ân’ın Müheyminliğinde İlâhî Vahiylerin Korunmuşluğu Üzerine”. Eskiyeni: Sosyal Bilimler Dergisi 46 (2022), 305-335.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah ed-. el-Fevzü’l kebîr fî usûli’t-tefsîr. çev. Yahya Yaşar. İstanbul: Beyan Yayınları, 2018.
• Dinç, Ömer. “Hicri İlk Üç Asır Nesh Meselesinin Tarihi Süreci Üzerine Bir Tahlil Değerlendirmesi”. III. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-I. 203-219. İlem, Sakarya Üniversitesi, 2014.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Nisyan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 33. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf Ebû Hayyân el-. Bahrü’l muhît fî’t-tefsîr. Beyrût: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1992.
• Esra, Gözeler. Kur’an Ayetlerinin Tarihlendirilmesi. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2016.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed el-. Kitâbü’l-ayn. Kum, 1414.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdullah b. Manzûr ed-Deylemî el-. Me’âni’l Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd. Mısır: Dârü’l Mısriyye, ts.
• Gürkan, Salime Leyla. “Temel Kavramlar”. Kur’an’da Yahudiler. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Işık, Emin. “Bakara Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Esʿad Muḥammed et-Tayyib. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr Muṣṭafa el-Bâz, 1419h.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿAzîm. thk. Sami b. Muhammed Sellâme. 8 Cilt. b.y.: Dâru Taybe, 1999.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l Arab. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Nüzhetü’l-aʿyüni’nnevâzir fî ʿilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l İlmiyye, 2000.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed er-Râgıb el-. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurʾân. thk. Vâil Ahmed Abdurraman. Kahire: Mektebetü’t-Tevfîkıyye, 4., 2010.
• Kanca, Fatih. “İslam Vahyinde Nebevi Motifler”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2022), 5-27.
• Katar, Mehmet. “Kur’an Kıssaları Bağlamında Yahudi (İsrail) Tarihi”. Kur’an’da Yahudiler. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Bürdûnî - İbrahîm Atfîş. Kâhire: Dârü’l Kütübi’l Mısriyye, 1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mecdi Bâslûm. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l İlmiyye, 2005.
• Muînî, Ebu’l Fedâil Mhammed b. Hasan el-. Levâmi’u’l Burhân. thk. Sefer Hasanov. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2019.
• Mukâtil, Ebu’l-Hasen Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Belhî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Abdullah Mahmûd Şehâte. Mısır: el-Heyetü’l Mısriyye, 1994.
• Mukâtil, Ebu’l-Hasen Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Belhî. el-Vücûh ve’n-nezâir. thk. Ahmed Ferîd el- Mezîdî. Lübnan: Dârü’l Kütübi’l İlmiyye, 2008.
• Mukâtil, Ebu’l-Hasen Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şehâte. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Necmüddîn, Muhammed b. Ebi’l Hasan b. Hüseyin en-Nîsâbûrî Ebu’l Kâsım. Îcâzü’l beyân an meâni’l- Kur’ân. thk. Hanîf b. Hasan el-Kâsımî. Beyrût: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1415.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl en-. en-Nâsih ve’l-mensûh. thk. Muhammed Abdüsselam Muhammed. Kuveyt: Mektebetü’l-Fellâḥ, 1408.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-. et-Teysîr fi’t-Tefsir. thk. Mahir Edîb Hamûş vd. İstanbul: Daru’l-Lübâb, 2019.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Mâturîdî’ye Nispet Edilen ‘İçtihadî Nesh’ Kavramına Hanefî Geleneği Perspektifinden Bir Bakış”. Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. İstanbul, 2014.
• Okuyan, Mehmet. Kur’an Tefsiri. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2024.
• Özsoy, Ömer. “Tefsirin Açmazı Kur’an’ı Başka Zamanlara Konuşturmak”. Kur’an’ı Anlama Yolunda. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Öztürk, Mustafa. İlâhî Hitâbın Tefsiri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsirde Usûl(süzlük) Sorunu”. İslâmiyât 6/4 (2003), 69-84.
• Râġıb El-İsfahânî, Ebû’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. er-. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Kurʾân. thk. Safvân ʿAdnan ed-Dâvûdî. Dımaşk: Daru’l-Kalem; Daru’ş-Şâmiyye, 2002.
• Razî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dârü İhyâi’t- Türâs el-Arabî, 1420.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkādir er-. Muhtârü’s-Sıhâh. thk. Yusuf eşŞeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1999.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-İtkān fî ʿulûmi’l- Kurʾân. thk. Muhammed Ebü’l Fazl İbrahim. b.y.: Heyetü’l Mısriyye, 1974.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-. Tefsiru İmâm eş-Şâfiî. thk. Ahmed b. Mustafa El- Ferrân. Suudi Arabistan: Dârü’t-Tedmîriyye, 2006.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât fî usuli’ş-şerîa. çev. Mehmet Erdoğan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed b. Abdullah eş-. Fethü’l-kadîr. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Şimşek, M. Sait. “Kur’an’da Nesh Meselesi”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1986), 235-248.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Gâlib el-Âmülî et-. Câmi‘ü’l-beyân an te’vîli’l Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Topaloğlu, Bekir. “Yûsuf Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 44. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Türcan, Selim. Neshin Problematik Tarihi. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Yavuz, Yusuf Şevki - Çetin, Abdurrahman. “Ayet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 4. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim bin es-Serrî ez-. Me’ânî’l-Kur’ân. thk. Abdulcelil Şelebi. Beyrut, 1988.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 25. Baskı., 2013.
• Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu, 10. Baskı., ts.