ORTAÇAĞ İSLAM DÜNYASINDA UNVAN-LAKAP KULLANIMLARI HAKKINDA BİR İNCELEME: UNVAN VE LAKAP KAPILARI AÇILIRKEN

Yıl 2021, Cilt: 23 Sayı: 2, 641 - 660, 30.06.2021

Ali Mıynat

https://doi.org/10.16953/deusosbil.856560

Öz

İslam medeniyetinin asli unsurlarını oluşturan Türkler, Araplar ve İranlılarda unvan veya lakap kullanımı çok eski bir gelenektir. Bu halklar, İslamla birlikte bazı geleneksel unvan ve lakapları kullanmaya devam ederken, onların yanına İslamî geleneğe göre yeni türetilenleri de eklemişlerdir. İslam’ın ilk yıllarında halifeler, hükümdarlar, valiler, vezirler ve diğer üst düzey devlet yöneticileri daha az sayıda ve kısmen mütevazi unvanlar ve lakaplar kullanırken, 10. yüzyıldan itibaren unvan ve lakap sayılarında ciddî bir enflasyon baş göstermiştir. Bu durum onların değerini düşürdüğü gibi, zamanla hükümdarlar arasında abartılı ve şaşalı unvan ve lakap kullanma yarışı ortaya çıkmıştır. Bu durum özellikle hilafet merkezi Bağdat’ın 945 senesinde Şiî Büveyhoğulları tarafından zaptı ve Büveyhî emîrlerinin Abbasi halifelerini kontrolleri altına almasından sonra görünmektedir. 10.-11. Yüzyıl İslam tarihi kaynaklarında unvan ve lakap kullanımlarındaki ölçüsüzlük ve abartı hakkında sert ve çarpıcı eleştiriler, örnekler kendini göstermektedir. Bu makale yaşanan bu sürecin ortaya çıkışı, nedeni, doğurduğu sonuçlara odaklanacak, ayrıca devrin kaynaklarından örneklerle ortaya çıkan tepkiler ve eleştiriler değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Dünyası, Unvanlar, Lakaplar, Abbasiler, Büveyhiler

AN INVESTIGATION ON THE USAGE OF TITLE AND LAQAB IN MEDIEVAL ISLAMIC WORLD: WHEN OPENING THE GATES OF TITLE AND LAQAB

Öz

The usage of titles or laqabs in Turks, Arabs and Iranians, which constitute the essential elements of Islamic civilization, is an ancient tradition. While these peoples continued to use some traditional titles and laqabs along with Islam, they also added them new ones derived from the Islamic tradition. While, in the early years of Islam, caliphs, rulers, governors, viziers and other senior government officials used fewer and partially modest titles and laqabs, since the 10th century serious inflation started in the number of titles and laqabs. As this situation debased their value, over time, a race of exaggerated and pompous titles and laqabs emerged among the rulers. This situation appears particularly after the takeover of Baghdad in 945 by Shiite Buwayhids and the Abbasid caliphs was controlled by the Buwayhid emîrs. In 10th-and-11th-century Islamic sources, rigorous and striking criticisms and examples about the inconsistency and exaggeration in the use of titles and laqabs are manifested. This article will focus on the emergence of this process, its cause, its consequences, and also the reactions and criticisms will be investigated by examples from the contemporary sources.

Anahtar Kelimeler

Islamic World, Titles, Laqabs, Abbasids, Buwayhids

Kaynakça

• Akyol, E. (2018). Büveyhîlerin Bağdat hâkimiyeti 334/945 – 447/1055. İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3, 119-130.
• Akyüz, V. (2015). Mâverdi ve Hukuk. Ali Çetinkaya ve Abdullah Karaman (ed.), Doğudan batıya düşüncenin serüveni, İslam düşüncesinin altın çağı-5 içinde (ss. 1175-1196). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Artuk, İ. ve Artuk, C. (1993). Artukoğulları sikkeleri. İstanbul: Sümer Kitabevi.
• Azimli, M. (2005). Sünni hilafete tahakküm kurmuş bir Şii hanedan: Büveyhîler. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (2), 19-32.
• Beyhakî, (2019). Târîh-i Beyhakî, Necati Lügal (çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bozkurt, N. (2003). Lakap. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, 65-67.
• Bosworth, C. E. (1962). The Titulature of the early Ghaznavids. Oriens,15, 210-233.
• Buhâri, (1989). Sahih-i Buhâri ve tercümesi. Kitâbu’l Edeb. Mehmed Sofuoğlu (çev.), İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Demirci, M. ve Saçar, S. (2019). Selçukluların Nîşâbur’a girişi ve Gazneli bürokrasisinin tepkisi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 41, 281-292.
• Devletşah, (1977). Devletşah tezkiresi. Necati Lugal (çev.), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Ebû Reyhan el-Bîrûnî, (2011). Maziden kalanlar (el-Âsâr el-Bâkiye), D. Ahsen Batur (çev.), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Eusebius Pamphilius.Vita Constantini (The Life of Constantine), Book IV, Chapter 15, s. 1039 (http://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/0265-0339,_Eusebius_Caesariensis,_Vita_Constantini_[Schaff],_EN.pdf) (erişim: 12.12.2020)
• Ferruhî-yi Sîstânî, (1311). Divan. Ali Abdurresulî (ed.), Tahran.
• Genç, S. (2002). Tuğrul Bey zamanında Selçuklu-Abbâsî ilişkileri. Hasan Celal Güzel ve diğerleri (ed.), Türkler, C. 6 içinde (ss. 639-659). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Güner, A. (1994). Ebû Kâlîcâr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 10, 171-172.
• Güner, A. (2001). Kâbûs b. Veşmgîr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, 43-44.
• Hasan, İ. H. (1986). Siyasi-dini-kültürel sosyal İslam tarihi, C. 4, Komisyon (çev.), İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• Hilâl bin Muhassin es-Sâbî (1958). Kitabu tuhfetü’l-ümerâ fî târîhi’l-vüzerâ. Abdüssettâr Hamid Ferrâc (nşr.), Kahire: Mektebetü’l A‘yân.
• Hitti, P. K. (1997). Siyasi ve kültürel İslam tarihi III, Salih Tuğ (çev.), İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Hodgson, M. G. S. (1995). İslam’ın serüveni, bir dünya medeniyetinde bilinç ve tarih. C. II, Metin Karabaşoğlu (çev.), İstanbul: İz Yayıncılık.
• İbn Cübeyr (2003). Endülüs’ten Kutsal Topraklara. İsmail Güler (çev.), İstanbul: Selenge Yayınları.
• İbn Tagrıberdî, (1992). en-Nücûmü'z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve'l-Kâhire. IV, Muhammed Hüseyin Şemseddin (ed.), Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Tıktaka, (2016). el-Fahrî (Devlet İdaresi, Halfeler, Vezirler Tarihi, 632-1258). Ramazan Şeşen (çev.), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• İbn-i Haldûn, (2004). Mukaddime, Kitabu'l-İber ve Divanu'l-Mübtedei ve'l-Haber Fî Eyyâmi'l-Arap ve'l-Acem ve'l-Berber ve Men Asarahum Min Züveyi's-Sultânu'l-Ekber. Halil Kendir (çev.), Ankara: Yeni Şafak Kültür Armağanı.
• İbnü’l-Cevzî, (1992). el-Muntazam fi Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem. XV, Muhammed Abdulkadir Ata ve Mustafa Abdulkadir Ata (ed.), Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye.
• İbnü’l-Esîr, (2008). İslam Tarihi, el-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi. C. 7-8-9, Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe (çev.), İstanbul: Hikmet Neşriyat.
• İbnü’l Kesir, (2017). el-Bidâye ve’n-Nihâye. XII, Mehmet Keskin (çev.), İstanbul: Çağrı yayınları.
• Kallek, C. (2004). Men. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 29, 105-107.
• Kallek, C. (2005). Miskal. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 30, 182-183.
• Karaçam, H. (2012). Artuklu kitabeleri (1102-1409). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Komisyon, (2005). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köymen, M. A. (2011). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. C. 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Lane-Poole, S. (1875). Coins of the Urtukî Turkomans, the International Numismata Orientalia. Londra: British Museum.
• Lane-Poole, S. (1876). Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, II, Mohammadan Dynasties.Londra: British Museum.
• Mesûdî, (2018). Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf (Coğrafya ve Tarih). Ramazan Şeşen (çev.), İstanbul: Bilge KültürSanat.
• Merçil, E. (2003). Mâmud-ı Gaznevî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, 362-365.
• Mez, A. (1937). Renaissance of Islam. Londra:Luzac and Co.
• Mez, A. (2000). İslam’ın Rönesansı – X. Yüzyılda İslam Medeniyeti. Salih Şaban (çev.), İstanbul: İnsan Yayınları.
• Mıynat, A. (2018). Gümüş sikkeler ve çağdaş yazılı kaynaklar ışığında bir Artuklu Şehri Düneysir’in (Koçhisar-Kızıltepe) yükselişi (12.-13. yüzyıllar). Tarih Okulu Dergisi, 33, 45-65.
• Nizâmü’l-Mülk, (1998). Siyâset-Nâme. Mehmet Altay Köymen (haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özaydın, A. (2001). Kâim-Biemrillâh. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, 210-211.
• Özaydın, A. (2001). Karahanlılar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, 404-412.
• Özaydın, A. (2008). Büyük Selçuklularda unvan ve lakaplar. Abdülkerim Özaydın ve diğerleri (haz.), Prof. Dr. Işın Demirkent’e Armağan içinde (ss. 421-433), İstanbul: Dünya Yayıncılık.
• Özaydın, A. (2012). Unvan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, 163-166.
• Râvendî, (1999). Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr. C. I, Ahmet Ateş (çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Seâlibî, Ebû Mansûr, (1956-1958). Yetimetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-‘asr. I-IV, Muhammed Muhyiddin Abdülhamid (nşr.), Kahire.
• Sevim, A. (1993). Çağrı Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, 183-186.
• Spengler, W. F. ve Sayles, W. G. (1992). Turkoman figural bronze coins and their iconography, The Artuqids. Wisconsin: Lodi, Clio's Cabinet.
• Sümertaş, B. (2008). Mâverdî ve Nüket ve’l-Uyûn Adlı Tefsiri.Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28, 31-64.
• Şensoy, S. ve Küçüksarı, M. (2019). İbn Şeref el-Kayrevânî’nin Şiirlerinde Şikâyet Teması. Disiplinlerarası Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 1-19.
• Tüccar, Z. (1999). İbn Reşîk el-Kayrevânî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 20, 247-249.
• Tümer, G. (1992). Bîrûnî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 6, 206-215.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devlet teşkilatına medhal. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası.
• Ünal, G. (2018). Büveyhîler hilafeti Abbâsilerden neden almadılar?. Pesa Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (3), 405-416.
• Yıldız, H. D. (1988). Abdurrahman III. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, 152-155.
• https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/seljuks/coins/c477?back=1&show=design(erişim: 12.12.2020)