Bilimsel Gerçekçilik ve Kelâm: Gözlemlenemeyen Hakikatleri Mâtürîdî ile Keşfetmek

Year 2025, Volume: 61 Issue: 1, 297 - 336, 21.03.2025

Kayhan Özaykal

https://doi.org/10.61304/did.1514932

Abstract

Bu makale, bilimsel gerçekçiliğin kelâm ilminin mühim bir yaklaşımıyla uyuştuğu ve bu yaklaşımı desteklediği iddiasını doğrulamayı amaçlamaktadır. Bu gerekçelendirme ise bilimde ve kelâmda teorileştirmenin ortak prensiplerinin tanımlanmasına dayanmaktadır. Bu açıdan çalışma, görünmeyen varlıklarla ilgili kelâmî soruların bilim felsefesindeki sorularla örtüştüğünü ve kelâmda benimsenen pozisyonun, bilimsel gerçekçilik konusundaki duruşu büyük ölçüde belirleyeceğini savunmaktadır. Bu iddiayı temellendirmek için kelâm ilminin en önemli isimlerinden biri olan Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin yaklaşımı ele alınmaktadır. Öncelikle, Mâtürîdî’nin benimsemiş olduğu tecrübi yaklaşım, ilk olarak mahiyetler ve cevherler gibi görünmeyen varlıkların varlığına yönelik şüpheciliğiyle ve ikinci olarak, Tanrı ispatları ve insanın hür iradesini tasdik eden argümanlarıyla gösterilmektedir. Son olarak, hem bilimde hem de kelâmda kullanılan en iyi açıklama çıkarımı prensibi, İslâm kelâmında bilimsel gerçekçilikle bir paralellik bulunduğu iddiasını temellendirmektedir. Neticede, kelâmda örneklendiği gibi, Allah’ın varlığını ispat etmek için kullanılan yaklaşım kabul edilirse, gözlemlenemez tabii varlıklara yönelik gerçekçi bir yaklaşımın da kabul edilmesi gerekir.

Keywords

Din Felsefesi, Bilimsel Gerçekçilik, Kelâm, Mâtürîdî, En İyi Açıklama Çıkarımı

Scientific Realism and Kalām: Discovering Unobservable Truths with al-Māturīdī

Abstract

This article aims to support the assertion that scientific realism is implied by a key approach in Islamic theology. This is based on identifying the common principles of theorizing in both science and philosophical kalām. We aim to demonstrate that theological questions concerning unobservable entities overlap with those in the philosophy of science, and that one’s position in theology will largely influence the stance one adopts regarding scientific realism. To substantiate this claim, the approach of Abū Manṣūr al-Māturīdī, one of the most prominent figures in Islamic theology, is examined. The empiricist approach adopted by al-Māturīdī is highlighted, first by noting his scepticism about the existence of several unobservable entities, such as essences and basic substrata. Secondly, al-Māturīdī’s empiricist inclination is demonstrated through his natural theology and his arguments in support of human freedom. Lastly, the principle of inference to the best explanation, which is employed in both science and theology, supports the claim that a parallel to scientific realism exists in Islamic theology. If the approach adopted to provide proof for the existence of God is accepted, then a realist stance regarding natural unobservable entities must also be embraced.

Keywords

Philosophy of Religion, Scientific Realism, Kalām, al-Māturīdī, Inference to the Best Explanation

References

• Achinstein, Peter. “Is There a Valid Experimental Argument for Scientific Realism?”. The Journal of Philosophy 99 (2002), 470-495.
• Adler, Jonathan E. “Testimony, Trust, Knowing”. Journal of Philosophy 91 (1994), 264-275.
• Altıntaş, Ramazan – Ahmet Mekin Kandemir (ed.). Dakîku’l-Kelâm: Kelâm Kozmolojisi. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2021.
• Alper, Hülya. İmam Mâturîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Alston, William P. Perceiving God: The Epistemology of Religious Experience. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1991.
• Alston, William P. “Christian Experience and Christian Belief”. Faith and Rationality: Reason and Belief in God, ed. Alvin Plantinga – Nicholas Wolterstorff. 103-134. Notre Dame, IN.: University of Notre Dame Press 1991.
• Beyzâvî, Abdullah. Ṭevâli u’l-envâr min meṭâliʿi’l-enzâr. thk. ʿAbbâs Suleymân. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1991.
• Boyd, Richard. “The Current Status of Scientific Realism”. Scientific Realism. ed. Jarrett Leplin 41-82. Berkeley CA: University of California Press 1984.
• Boyd, Richard. “Lex Orandi est Lex Credendi”. Images of Science, ed. Paul M. Churchland - Clifford A. Hooker. 3-34. Chicago IL: University of Chicago Press, 1985.
• Boyd, Richard. “Scientific Realism and Naturalistic Epistemology”. PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association 1980 2 (1980), 613–662.
• Bulgen, Mehmet. “al-Māturīdī and Atomism”. ULUM 2/2 (2019), 223-264.
• Brunschwig, Jacques. “On Generation and Corruption I. 1: A False Start?”. Aristotle’s On Generation and Corruption, Book 1: Symposium Aristotelicum. ed. Frans De Haas – Jaap Mansfeld. 55-58. Oxford: Clarendon Press, 2004.
• Conger, George Perrigo. Theories of Macrocosms and Microcosms in the History of Philosophy. New York: Columbia University Press, 1922.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Taʿrîfât. ed. İbrahim el-Abyari. Dâru’r-Reyyân li’t- Turâs, 1983.
• Çankı, Mustafa Namık. Büyük Felsefe Lûgatı. 3 Cilt. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1954.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space, and Void in Basrian Muʿtazilī Cosmology. Leiden: Brill, 1994.
• Dhanani, Alnoor. “al-Māturīdī and al-Nasafī on Atomism and the Tabāʾiʿ”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. ed. İlyas Çelebi. 65-76. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Düzgün, Şaban Ali. “Tabiat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/325-327. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Erkol, Ahmet. “Kelam İlminde “Kıyâsu’l-Gâib ‘Ala’ş-Şâhid” Metodunun Kullanımı”. Ekev Akademi Dergisi 8/20 (2004), 157-175.
• Fennî, İsmail. Lugatçe-i Felesefe (Transkripsiyonlu Metin). haz. Nejdet Ertuğ. Ankara: Aktif Düşünce Yayınları, 2014. İlk baskısı, Lugatçe-i Felsefe. İstanbul: Matbaa-yı Âmire, 1341.
• Fine, Arthur. The Shaky Game. Chicago: University of Chicago Press, 1986.
• Foster, Michael B. “The Christian Doctrine of Creation and the Rise of Modern Natural Science”. Mind 43 (1934), 446-468.
• Frank, Richard M. “Notes and Remarks on the Tabaʿi’ in al-Mâturîdî”. Mélanges d’Islamologie: Volume dédié à la mémoire de Armand Abel parses collègues, ses élèves et ses amis. ed. P. Salmon. 137-149. Leiden: Brill, 1974.
• Fricker, Elizabeth. “Against Gullibility”. Knowing from Words. ed. Bimal K. Matilal – Arindam Chakrabarti. 125-161. Dordrecht: Springer 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dârü’l- Maârif, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Fayṣalü’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-zendeḳa. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 1438/2017.
• Griffel, Frank. Al-Ghazālī’s Philosophical Theology. Oxford: Oxford University Press, 2009.
• Hacking, Ian. Representing and Intervening: Introductory Topics in the Philosophy of Natural Science. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
• Harman, Gilbert. “The Inference to the Best Explanation”. Philosophical Review 74 (1965), 88-95.
• Jalajel, David Solomon. “Scientific Realism and Anti-Realism Through the Lens of Sunnī Divine Action Models”. Theology and Science 21/3 (2023), 359-375.
• Kent, W. Staley. An Introduction to the Philosophy of Science. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Korzybski, Alfred. Science and Sanity: An Introduction to Non-Aristotelian Systems and General Semantics. 5. Baskı. New York: Institute of General Semantics, 1994.
• Laudan, Larry. “A Confutation of Convergent Realism”. Philosophy of Science 48 (1981), 19-49.
• Leplin, Jarrad. A Novel Defence of Scientific Realism. Oxford: Oxford University Press, 1997.
• Lewis, Peter J. “Why the Pessimistic Induction is a Fallacy”. Synthese 129 (2001), 371-380.
• Lipton, Peter. “The Epistemology of Testimony”. Studies in History and Philosophy of Science 29 (1998), 1-31.
• Lipton, Peter. Inference to the Best Explanation. 2. Basım. London: Routledge, 2004.
• Liston, Michael. “Scientific Realism and Antirealism”. Internet Encyclopaedia of Philosophy (Erişim 24 Eylül 2024).
• Madelung, Wilfred. “The Spread of Māturīdism and the Turks”. Actas, IV Congresso de estudos árabes e islâmicos: Coimbra-Lisboa, 1 a 8 de setembro 1968. 109–168. Leiden: E.J. Brill, 1971.
• Madelung, Wilfred. “Abu L-Mu‘īn al-Nasafī and Ash‘arī Theology”. Studies in Honour of Clifford Edmund Bosworth Volume II. 318-330. Leiden, The Netherlands: Brill, 2000.
• Mascall, Eric L. Christian Theology and Natural Science: Some Questions in Their Relations. New York: Ronald Press, 1956.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. ed. Bekir Topaloğlu – Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2010.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. ed. Ahmet Vanlıoğlu – Bekir Topaloğlu. 1. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. ed. Ahmet Vanlıoğlu – Bekir Topaloğlu, 2. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. ed. Ertuğrul Boynukalın – Bekir Topaloğlu, 5. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. ed. Ertuğrul Boynukalın – Bekir Topaloğlu, 6. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. ed. Hatice Boynukalın – Bekir Topaloğlu. 7. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. ed. Halil İ. Kaçar – Bekir Topaloğlu, 8. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. ed. Ali Haydar Ulusoy – Bekir Topaloğlu. 11. Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2008.
• Maxwell, Grover. “The Ontological Status of Theoretical Entities”. Scientific Explanation, Space and Time: Minnesota Studies in the Philosophy of Science. 3. Cilt. ed. Herbert Feigl – G. Maxwell. 181-192. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1962.
• Maxwell, Grover. “Theories, Perception and Structural Realism”. The Nature and Function of Scientific Theories. ed. Robert Colodny, 3-34. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1970.
• Murphy, Nancy. Theology in the Age of Scientific Reasoning. Ithaca, NY.: Cornell University Press, 1990.
• Nesefî, Ebu’l-Muʿîn. Tebṣiratü’l-edille. ed. Claude Salamé. 2 Cilt. Dimeşk: Institut Français de Damas, 1990.
• Pessagno, Jerome M. “The Uses of Evil in Māturīdian Thought”. Studia Islamica 60 1984.
• Polkinghorne, John. Belief in God in an Age of Science. New Haven, CT: Yale University Press, 1998.
• Psillos, Stathis. Scientific Realism: How Science Tracks Truth. London ve New York: Routledge, 1999.
• Putnam, Hillary. “What is Mathematical Truth?”. Mathematics, Matter, and Method: Philosophical Papers. 1. Cilt. 60-78. New York: Cambridge University Press, 1979.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîhu’l-gayb. 2. Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1981.
• Resnik, David B. “Hacking’s Experimental Realism”. Canadian Journal of Philosophy 24 (1994), 395-411.
• Rudolph, Ulrich. Al-Māturīdī and the Development of Sunnī Theology in Samarqand. Leiden: Brill. 2015.
• Russell, Bertrand. “On Denoting”. Mind 14/56 (1905), 479-493.
• Smart, J.J.C. Philosophy and Scientific Realism. London: Routledge and Kegan Paul, 1963.
• Swinburne, Richard. The Existence of God. 2. Basım. Oxford: Oxford University Press, 2004.
• Swinburne, Richard. The Concept of Miracle. London: Palgrave Macmillan, 1970.
• van Fraassen, Bas C. The Scientific Image. Oxford: Oxford University Press, 1980.
• Welker, Michael. “John Polkinghorne - A Dear Academic, Theological and Personal Friend”. Theology and Science 21 (2023), 5-9.