The Attribution, Nature, and Hadith Sources of the Risala Sent by Ahmed ibn Hanbal to al-Mutawakkil

Year 2025, Volume: 61 Issue: 3, 949 - 982, 25.09.2025

Veli Tatar

https://doi.org/10.61304/did.1740872

Abstract

In this article, the Risala written by Ahmad ibn Hanbal after the Mihna in response to questions posed to him by Caliph Mutawakkil regarding the Qur’an will be examined. It is observed, in particular, that in the Risala he transmitted narrations cited as evidence from the Prophet, the Companions, and the Tabi‘in without isnad. When the narrations in the Risala are considered, without understanding Ahmad ibn Hanbal’s true purpose in omitting isnads, the arguments he employed to defend his views appear insufficient. This issue has made it necessary to identify the reasons why Ahmad ibn Hanbal resorted to such transmissions during a period when a narration without isnad was not accepted and isnad was regarded as an inseparable part of hadith. Therefore, the aim of this study, conducted through the method of literature review, is to analyze Ahmad ibn Hanbal’s Risala, which is a kalam text, to provide a general evaluation of it from the perspective of hadith scholarship, and to carry out the takhrij of the hadiths it contains. The narrations in the Risala will first be classified under headings according to subject, their places in the main hadith sources will be identified, and their degrees of authenticity will be assessed. This will, in turn, lead to the conclusion of whether the evidence used by Ahmad ibn Hanbal against his opponents was unfounded or not.

Keywords

Hadith , Risala , Ahmed ibn Hanbal , Khalq al-Qur’an , Mihna

Ahmed b. Hanbel’in Mütevekkîl’e Gönderdiği Risâle’nin Ona Aidiyeti, Mahiyeti ve Hadis Kaynakları

Abstract

Bu makalede Ahmed b. Hanbel’in Mihne sonrasında Halife Mütevekkil’in kendisine Kur’an ile ilgili sorduğu bazı sorulara cevap mahiyetinde kaleme aldığı Risâle’si incelenecektir. Bilhassa Risâle’de Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiîn sözlerinden delil olarak yer verdiği rivayetleri isnadsız bir şekilde naklettiği görülmektedir. Risâle’deki rivayetlere bakıldığında Ahmed b. Hanbel’in isnadı kullanmamasındaki asıl maksadı anlaşılmadan onun kendi görüşünü savunurken kullanmış olduğu argümanların yetersiz olduğu görülmektedir. Bu problem, isnadsız bir rivayetin kabul edilmediği, isnadın hadisin ayrılmaz bir parçası kabul edildiği dönemde Ahmed b. Hanbel’in böyle nakillerde bulunmasındaki sebeplerin ortaya çıkarılmasını gerekli kılmıştır. Dolayısıyla literatür taraması yöntemi ile gerçekleştirilen bu çalışmada gözetilen amaç, kelâmın tartışma konularına dair bir hadis metni seçkisi olan Ahmed b. Hanbel’in Risâle’si tetkik edilerek hadis ilmi açısından genel bir değerlendirmesi ve içerisinde yer alan hadislerin tahricinin yapılmasıdır. Risâle’deki rivayetler önce ihtiva ettiği konulara göre başlıklandırılarak temel hadis kaynaklarındaki yeri tespit edildi ve sıhhat durumları ortaya çıkarıldı. Bu da Ahmed b. Hanbel’in muhaliflerine karşı kullanmış olduğu delillerin sıhhati yönünde bir ön izlenim verecektir.

Keywords

Hadis , Risâle , Ahmed b. Hanbel , Halku’l-Kur’ân , Mihne

References

• Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Kitâbü’s-Sünne. nşr. Muhammed b. Saʿîd b. Sâlim el-Kahtânî. Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986.
• Abdullâh b. Muhammed b. Alî el-Ensârî. Zemmu’l-kelâm ve ehlihî. nşr. Abdurrahman Abdulaziz eş-Şibl. Medine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1418/1998.
• Abdurrezzâk b. Hemmâm es-Sanʿânî. el-Musannef. thk. Heyet. Kahire: Dâru’t- Teʿsîl, 1435/2015.
• Agitoğlu, Nurullah. “Halku’l-Kur’ân ve Rü’yetullah Konuları Bağlamında İbnü’l-Mülakkın’ın Buhârî’nin Bab Başlıklarına Yaklaşımı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (Mayıs 2015), 99-124.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1995.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Mesaʾil – rivâyetu İbni Ebi’l-Fadl Sâlih. Hindistan: Dâru’l-ʿİlmiyye, t.s.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. ez-Zühd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Ali Muhammed Zeynû. Risâletü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel ile’l-halîfeti’l- Mütevekkil el-Abbâsî. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2006.
• Alkan, Ahmet. “Muhaddislerin Sorumluluklarını Tanımlama ve Sınırlandırma Problemi”. Bilimnâme Dergisi 52 (Ekim 2024), 187-223.
• Alkan, Ahmet. Ahmed b. Hanbel. İstanbul: Siyer Yayınları, 2024.
• Alkan, Arif. Ahmed b. Hanbel’in Hadis Anlayışı ve Müsned. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Alî el-Husrevcerdî. El-Medhal ile’ssüneni’l- kübrâ. Thk. Muhammed Diyâʾu’r-Rahmân el-Aʿzamî. Kuveyt: Dâru’l- Hulefâ, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâʿîl, el-Câmiʿu’l-müsnedü’s-sahîhu’lmuhtasar. Nşr. Muhammed Zuheyr en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. Halku efʿâli’l-ibâd. Thk. Abdurrahman Amîre. Riyad: Dâru’l-Meʿârifi’s-Suʿudiyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhu’l-kebîr. Nşr. Heyet. Haydarâbâd: Dâiratu’l-Maʿârifi’l-ʿOsmâniyye, ts.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Leysî. el-Beyân ve’t-tebyîn, Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, 1423/2002.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasen Alî b. Ömer el-Bağdâdî. El-ʿİlelü’l-vâride fî’lehâdîŝi’n- Nebeviyy. Nşr. Muhammed b. Sâlih ed-Debbâsî. Beyrut: Müessesetü’r- Reyyân, 1432/2011.
• Dihlevî, Ahmed b. Abdirrahîm b. eş-Şehîd. Huccetu’llâhi’l-bâliğa. Thk. es- Seyyid Sâbık. Beyrût: y.y., 1426/2005.
• Ebû Abdullâh Muhammed b. İbrâhîm el-Yemenî, el-Avâsım ve’l-kavâsım fi’zzebb ʿan sünneti Ebi’l-Kâsım, (Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1415/1994), 4/337.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. el-Merâsîl. Thk. Abdullâh b. Musâʿid ez-Zehrânî. Ty. Dâru’s-Sumeyʿî, 1408.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşas es-Sicistânî. Sünenu Ebî Dâvûd. Nşr. Adil Muhammed, Ammâr Abbâs. Kahire: Dâru’t-Teʾsîl, 1436/2015.
• Ebû Yaʿlâ, Ahmed b. Alî el-Mevsılî. el-Müsnedü Ebî Yaʿlâ. thk. Huseyn Selîm Esed. Dımaşk: Dâru’l-Meʾmûn, 1404/1984.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Yâkûb b. Süfyân el-Fârisî. el-Maʿrife ve’t-târîh. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Firyâbî, Ebû Bekr Caʿfer b. Muhammed b. el-Hasen. Kitâbü’l-Kader. thk. Amr b. Abdulmunʿim. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1421/2000.
• Güngör, Haydar. “Dört Mezhep İmamının Kur’an-Sünnet Münasebetine Yaklaşımları”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (PAUİFD). 8/2. (2021), 1018-1045.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed ed-Dabbî en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek âle’s-sahihayn. thk. Mustafâ Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1411/1990.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed el-Bağdâdî, Kitâbü’s-sünne, nşr. Dr. Atiyye ez-Zehrânî (Riyad: Dâru’r-Râye, 1989), 1/73.
• Hanbel b. İshâk b. Hanbel eş-Şeybânî. Zikrü mihneti’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Muhammed Nags. b.y.: y.y., 1993.
• Harbî, İbrahim b. İshak el-Harbî. Risale fî enne el-Kur’âne ğayri’l-mahlûk. thk. Ali b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’l-Asime, 1416/1995.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. el-Hattâb. Meʿâlimü’s-Sünen. Haleb: Matbaʿatu’l-İlmiyye, 1351/1932.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec AbdurraHmân b. Alî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Mustafâ Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. Menâkibü’l-İmâm Ahmed. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 1409.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullâh b. el-Absî. el-Musannef. thk. Saʿîd el-Lahhâm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Ebü’d-Dünya, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed. es-Samt ve âdâbü’llisân. nşr. Fâdıl b. Halef el-Hammâde. Riyad: Dâru Atlasi’l-Hadrâ, 1433/2012.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. nşr. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Alî Muhammed Muʿavvad. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, 1415/1994.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Alî el-Askalânî. el-Metâlibü’l-âliyye bi zevâʾidi’l-mesânidi’s-semâniyye. Suûdi Arabistan: Dâru’l-Âsime, Dâru’l-Ğayŝ, 1419/1998.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu sahîh el- Buhârî. thk. Muhibbuddîn el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sahîh. thk. Şuayb el-Arnaût Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1408/1988.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sikât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî. el-Bidâye ve’nnihâye. thk. Abdullâh b. Abdi’l-Muhsin et-Türkî. Riyad: Dâru’l-Hicre, 1418/1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe. Uyûnü’l-ahbâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. Teʾvîlu muhtelifi’l-hadîs. Riyad: Mektebu’l-İslâmî - Müessesetu’l-İşrâk, 1420/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arâb. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1s414/1993.
• İbn Sa’d, Ebü’l-Huseyn İbn Ebî Yaʿlâ Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l- Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdullâh Muhammed b. İbrâhîm el-Yemenî, el-Avâsım ve’l-kavâsım fi’ẑ-zebb ʿan sünneti Ebi’l-Kâsım. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• İsfahânî, Ahmed b. Abdullâh b. Ahmed. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakâtu’l-asfiyâ. Mısır: es-Saʿade, 1394/1974.
• İsmail b. Muhammed. el-Hücce fî beyâni’l-mehacce ve şerhu akîdeti ehli’ssünne. nşr. Muhammed b. Rabîa b. Hâdî Umeyr el-Medhalî. Riyad: Dâru’r-Râye, 1419/1999.
• Kandemir, M. Yaşar. “Müsned”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Karataş, Mustafa. Hadis Rivayet Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.
• Kaya, Ali. İlk Dönem Hadis Tartışmaları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Lâlekâî, Ebû’l-Kâsım Hibetullâh b. el-Hasan b. Mansûr et-Taberî. Şerhu usûli itikâdi ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa. nşr. Ahmed b. Saʿd b. Hamdân el-Ğâmidî. Suudi Arabistan: Dâru Ṭaybe, 423/2003.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvattaʾ (Rivâyetu’ş-Şeybânî). nşr. Abdulvehhâb Abdullatîf. Beyrut: el-Mektebetu’lİlmiyye, 1/325.
• Merrûzî, Ebû’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. el-İntisâr li ashâbi’l-hadîs. thk. Muhammed b. Huseyn b. Hasen el-Cîzânî. Suudi Arabistan: Mektebetu Advâʾi’l-Menâr, 1417/1996.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuʿayb el-Horasânî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasen Abdulmunʿim. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Semerkandî, Ebû’l-Leyŝ Nasr b. Muhammed. Bahru’l-ulûm. nşr. Mahmûd Mataracı. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1/377.
• Sıddık, Muhammed. “Acurrî’nin eş-Şerî’a Adlı Eseri Çerçevesinde Hadis Ehlinin Kelam İlmini Temelendirmesi Üzerine”. Şarkiyat Dergisi 15/2 (Aralık2023), 543-559.
• Söylemez, M. Mahfuz. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed eş-Şâmî. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• Tatar, Veli. Sosyokültürel Bağlamda Hadis Tasnifi. Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Temîmî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdurrahmân. el-Müsned. nşr. Heyet. Kahire: Dâru’t-Teʿsîl, 1436/2015.
• Öğmüş, Harun. “Halku’l-Kur’ân Tartışmalarının Vahyin Allah’tan İnsana İntikaliyle İlgili Telakkiler Üzerindeki Etkisi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 28 (Mayıs 2009), 19-46.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçişiliğin Tarihi Arka Planı - Mihne Olayı ve Haşeviyye Olgusu-. Ankara: OTTO Yayınları, 2015.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Vekî’ b. el-Cerrâh er-Ruâsî. Nushatu Vekîʿ ani’l-Aʿmeş. nşr. Abdurrahmân Abdulcebbâr el-Ferivâʾî. Kuveyt: Dâru’s-Selefiyye, 1406/1986.
• Yahyâ Maîn, Ebû Zekeriyyâ. Târîhu İbn Maîn- Rivâyetu’d-Dûrî. thk. Ahmed Muhammed Nûru Seyf. Mekke: Merkezu’l-Bahŝi’l-ʿİlmî, 1399/1979.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. nşr. Suʿayb el-Arnaût. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risale, 1405/1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Oŝmân. Târîhu’lİslâm ve vefayâtu’l-meşâhîri’l-aʿlâm. thk. Umer Abdusselam et-Tedmiri. Beyrut: el-Mektebetü’d-Tevfîkîyye, 1413/1993.