Tuva Türkçesinde İşlevsel Dilbilgisi’ne Göre İşteşliğin Anlambilimsel Yönü

Yıl 2021, Cilt: 15 Sayı: 29, 197 - 210, 30.11.2021

Tuğba Sarıkaya Aksoy

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1012228

Öz

Bu çalışmada Türk dilinin Kuzeydoğu alanı içinde yer alan Türk lehçelerinden biri olan Tuva Türkçesinde işteşlik kategorisinin anlambilimsel yönü İşlevsel Dilbilgisi kuramına göre incelenmiştir. İşlevsel Dilbilgisi, dilin yapısal birimlerinin bağlam içindeki işlevlerini ve kullanımlarını anlambilimsel, sözdizimsel ve edimbilimsel olmak üzere üç ayrı düzlemde inceler. Bir yüklemin biçimsel ve anlamsal özelliklerinin somut ve soyut cümle yapılarıyla kodlanması olay durumu olarak adlandırılır. Olay durumu türleri süreç, durum, hareket ve konum aracılığıyla açıklanır. Olay durumları devingenlik, denetleme, bitmişlik, anlık ve deneyim olmak üzere beş değişkene sahiptir.
İşteşlik, bir eylemin birden fazla katılımcı tarafından birlikte, ortaklaşa, karşılıklı veya yardımlaşarak yapıldığını gösteren bir kategoridir ve bu kategorinin biçimbirimsel, sözlüksel, sözdizimsel ve anlambilimsel düzlemleri bulunmaktadır. Çalışmada Tuva Türkçesi edebî metinlerinden seçilen örneklem doğrultusunda işteşliğin anlambilimsel düzlemde tespit edilen doğrudan (karşılıklılık, birliktelik, topluluk, yardımlaşma) ve dolaylı (mücadele etme, meydan okuma, zorlama, zıtlık) işteşlik işlevleri olay durumu değişkenlerine göre ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tuva Türkçesi, İşlevsel Dilbilgisi, işteşlik, anlambilimsel düzlem, olay durumu

Semantic Aspect of Reciprocal in Terms of Functional Grammar in Tuvan Turkish

Öz

In this study, the semantic aspect of the reciprocal category in Tuvan Turkish, which is one of the Turkish dialects in the Northeast area of the Turkish language, is analyzed in terms of Functional Grammar theory. Functional Grammar analyzes functions and usages of the structural units of the language in context at three different levels as being semantic, syntactic and pragmatic. Coding of the formal and semantic features of a predicate with concrete and abstract sentence structures is called action state. Action state types are described through process, status, motion, and location. Action states have five variables as being mobility, control, completion, momentary, and experience.
Reciprocal is a category showing that an action is performed by more than one participant together, jointly, mutually or cooperatively; and this category has morphemic, lexical, syntactic and semantic levels. In the study, direct (reciprocity, sociative, comitative, assistive) and indirect (struggle, challenge, coercion, opposition) reciprocal functions, which are determined in the semantic level of the reciprocal in line with the sample selected from literary works in Tuvan Turkish, are discussed in terms of action state.

Anahtar Kelimeler

Tuvan Turkish, Functional Grammar, reciprocal, semantic level, action state

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (1983). Her Yönüyle Dil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ASUDEH, Ash, DALRYMPLE, Mary (2006). “Binding Theory”. Encyclopedia of Language and Linguistics (ELL2), 23-31.
• BİÇE-OOL, M. D., İSHAKOV, F. G. (1949, 1952, 1957, 1959). Tıva dıldıŋ grammatikazı. Fonetika bolgaş morfologiya: Ortumak şkolanıŋ 5-6 klasstarga ööredilge nomu. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• CAN, Özge (Edt.) (2018). Dilbilim Kuramları, İki Düzlem Beş Kuram. İstanbul: İthaki Yayınları.
• CRYSTAL, David (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Sixth Edition, USA: Blackwell Publishing.
• DIK, Simon C. (1978). Functional Grammar. North-Holland.
• DIK, Simon C. (1979). Functional Grammar. New York: North-Holland Publishing Company.
• DIK, Simon C. (1989). The Theory of Functional Grammar: The Structure of the clause. Foris Publications.
• DURSUN, Sıdıka (2018). Türkçede Ettirgen Yapılar. Ankara: Grafiker Yayınları.
• EGGINS, S. (1994). An Introduction to Systemic Functional Linguistics. London and New York: Continuum.
• HALLIDAY, M. A. K., MATHIESSEN, C. (2004). An Introduction to Functional Grammar. New York: Hodder Arnaud.
• İSHAKOV, F. G., PAL’MBAH, A. A. (1961). Grammatika tuvinskogo yazıka. Moskva.
• KARAAĞAÇ, Günay (2018). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARABULUT, Ferhat (2011). Türk Dilinde Dünya Dillerinde Edilgen Yapı Tipolojisi. Ankara: Grafiker Yayınları.
• KOŞANER, Özgün (2009). “Dilsel Temsilleştirme Aracı Olarak Yüklemleme”. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 4, 73-89.
• KÖNİG, Ekkehard, GAST, Volker (2008). “Reciprocity and Reflexivity: Description, Typology and Theory”. Reciprocals and Reflexives: Theoretical and Cross-linguistic Explorations. Trends in Linguistics, Berlin: de Gruyter Mouton, 1-31.
• MASLOVA, Elena (1999). “Reciprocals and Set Construal”. Frajzyngier and Curl, 161-179.
• MUSAOĞLU, Mehman (2003). “Türkçenin İşlevsel Dilbilgisi ve Metin Kompozisyonu”. Dil Dergisi, 22-40.
• NUYTS, J. (1983). “On the Methodology of a Functional Language Theory”. Advances in Functional Grammar. Dordrecht. 369-387.
• SARIKAYA AKSOY, Tuğba (2021). Tuva Türkçesinde Çatı (Karşılaştırmalı Bir İnceleme). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. 378s.
• SAT, Ş. Ç., SALZIŊMAA, E. B. (1980). Amgı Tıva Litaraturlıg Dıl. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• SEBZECİOĞLU, Turgay (2008). Türkçede Edilgenlik. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dilbilim Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 388s.
• SILONI, Tal (2001). “Reciprocal Verbs”. Proceedings of IATL, 17.
• TRASK, R. Lawrence (1993). A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics. England: Routledge.