Travmatik ve Mitik Hafıza Ekseninde Yeraltı Mitolojisi: Türk ve Latin Amerikan Kültürlerinde Efsanevi Kayıp Şehirlerin Temsili

Year 2025, Issue: 32, 391 - 406, 21.10.2025

Serap Sarıbaş

https://doi.org/10.30767/diledeara.1711200

Abstract

Bu çalışma, Türk ve Latin Amerika mitoslarında vücut bulan kayıp uygarlık anlatılarını, kültürel temsil kuramı çerçevesinde ele alarak sözlü kültür ürünlerinde şekillenen mitik coğrafyaların, kolonyal travmalarla örülü tarihsel bellek üzerindeki yapılandırıcı etkisini tartışmayı hedeflemektedir. Atlantis ve El Dorado gibi evrenselleşmiş mitik merkezlerle Kapadokya yeraltı şehirleri, Ağrı Dağı efsaneleri ve Şambala imgelemi arasında kurulan karşılaştırmalı okuma, halk anlatılarının yalnızca folklorik anlatı kümeleri değil, aynı zamanda kültürel iktidar ilişkilerini yeniden üreten ideolojik kodlar olduğunu ortaya koymaktadır. Altın, harita, tufan, yeraltı gibi sembolik motifler, bastırılmış kolektif arzuların, kolonizasyonla kırılan özne bütünlüğünün ve kültürel direnişin alegorik izdüşümleri olarak değerlendirilmektedir. Edward Said’in kültürel temsil kuramı doğrultusunda yapılan çözümlemelerde, Batı merkezli söylemlerin ötekileştirdiği halklara ait mitlerin, hegemonik anlatı yapıları içinde nasıl yeniden işlevselleştirildiği ve bu süreçteki anlam sapmaları metinlerarası düzlemde incelenmektedir. Yerli anlatıların içerdiği direnişçi potansiyel, bu yeniden üretim süreçlerinin karşısında hafızayı yeniden inşa eden bir simgesel politika olarak ele alınmaktadır. Çalışma, kayıp uygarlık anlatılarının yalnızca geçmişe ait kültürel kalıntılar değil, aynı zamanda günümüz politikalarının ve kültürel kimlik stratejilerinin anlam haritalarını kuran dinamik söylemsel yapılar olduğunu ileri sürmektedir. Bu bağlamda, mitlerin edebi ve kültürel bağlamda taşıdığı çok katmanlı temsil gücü, halk anlatılarının dirimsel ve politik boyutlarını gün yüzüne çıkarmaktadır. Dahası, bu mitik yapılar, kültürel travmanın taşıyıcısı olarak işlev görmekte ve belleğin marjinalleştirilmiş katmanlarını güncel toplumsal tahayyül içerisine dâhil etme yetisini taşımaktadır. Böylelikle, söz konusu anlatılar yalnızca arketipsel motiflerin döngüsel tekrarını değil, aynı zamanda alternatif tarih yazımının ve yerli epistemolojilerin sürekliliğini temin eden birer kültürel yeniden üretim sahası olarak değerlendirilmektedir.

Keywords

Mitik Hafıza , Yeraltı Mitolojisi , Kültürel Temsil , Atlantis ve El Dorado

Traumatic and Mythic Memory in Subterranean Mythologies: The Representation of Legendary Lost Cities in Turkish and Latin American Cultures

Abstract

This article aims to examine the narratives of lost civilizations within Turkish and Latin American mythologies through the lens of cultural representation theory, foregrounding the formative role of mythic geographies in the construction of historical memory entangled with colonial trauma. Through a comparative reading of globally recognized myths such as Atlantis and El Dorado alongside indigenous narratives including the subterranean cities of Cappadocia, the legends of Mount Ararat, and the imaginary realm of Shambhala, this study argues that folk narratives not only constitute folkloric clusters but also function as ideological codes that reproduce cultural power relations. Symbols such as gold, maps, deluge, and subterranean space are interpreted as allegorical projections of suppressed collective desires, fractured subjectivities under colonization, and forms of cultural resistance. Within the framework of Edward Said’s theory of cultural representation, the article investigates how these myths of the marginalized are refunctionalized within hegemonic narrative regimes and examines the semantic distortions emerging from these processes through an intertextual methodology. The subversive potential embedded in indigenous narratives is thus approached as a symbolic strategy that reconstructs memory against the dominant representational apparatus. The study contends that myths of lost civilizations are not merely archaic or legendary vestiges of the past but rather dynamic discursive structures that map contemporary political, cultural, and identitarian imaginaries. In this regard, the multilayered representational power of myth reveals the vital and political dimensions of oral traditions. Moreover, these mythic structures operate as vessels of cultural trauma, possessing the capacity to reintegrate marginalized strata of memory into the contemporary cultural consciousness. Accordingly, such narratives are not solely concerned with the cyclical recurrence of archetypal motifs but also serve as loci of cultural reproduction, ensuring the continuity of alternative historiographies and indigenous epistemologies.

Keywords

Mythic Memory , Subterranean Mythologies , Cultural Representations

References

• Anzaldúa, G. (1987). Borderlands/La frontera: The new mestiza. San Francisco: Aunt Lute Books.
• Assmann, A. (2011). Cultural memory and Western civilization: Functions, media, archives. Cambridge: Cambridge University Press.
• Assmann, J. (2008). Kültürel bellek: Eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik (A. Tekin, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bastien, J. W. (1985). Mountain of the condor: Metaphor and ritual in an Andean ayllu. Prospect Heights, IL: Waveland Press.
• Benjamin, W. (2002). Pasajlar (A. Cemal, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Benjamin, W. (2007). On the concept of history. In H. Eiland & M. Jennings (Ed.), Selected writings: Volume 4, 1938–1940 (s. 389–400). Cambridge, MA: Harvard University Press. (Orijinal eser 1940 yılında yayımlanmıştır)
• Bhabha, H. K. (1994). The location of culture. London: Routledge.
• Carpentier, A. (1949). El reino de este mundo. México D.F.: Fondo de Cultura Económica.
• Certeau, M. de. (2017). Gündelik hayatın icatları (S. Kahraman, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Chakrabarty, D. (2000). Provincializing Europe: Postcolonial thought and historical difference. Princeton: Princeton University Press.
• Derrida, J. (1995). Archive fever: A Freudian impression (E. Prenowitz, Çev.). Chicago: University of Chicago Press.
• Deleuze, G. & Guattari, F. (1987). A thousand plateaus: Capitalism and schizophrenia (B. Massumi, Çev.). Minneapolis: University of Minnesota Press.
• Eliade, M. (1954). The myth of the eternal return: Cosmos and history. Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Eliade, M. (1998). Miti kutsal ve tarih (M. A. Kılıçbay, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Escobar, A. (2008). Territories of difference: Place, movements, life, redes. Durham: Duke University Press.
• Ergun, S. (1991). Türk halk şiirinde tasavvufî unsurlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Foucault, M. (2002). Bilginin arkeolojisi (V. Doğan, Çev.). İstanbul: Birey Yayıncılık.
• Freud, S. (1920). Haz ilkesinin ötesinde (J. Strachey, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• García Márquez, G. (1967). Cien años de soledad. Buenos Aires: Editorial Sudamericana.
• Güz Sancısı [Film]. (2009). Yönetmen: T. Giritlioğlu. İstanbul: Avşar Film.
• Harley, J. B. (2001). The new nature of maps: Essays in the history of cartography. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
• Jung, C. G. (1981). Dört arketip: Anne, yeniden doğuş, ruh ve hilebaz (S. Düzgün, Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1984). Türk millî kültürü. Ankara: Ötüken Yayınları.
• Kemal, Y. (1971). Binboğalar efsanesi. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Kılıç, M. E. (2011). Tasavvuf ve düşünce: Hakikat bilgisi ve varlık tasavvuru. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Köprülü, F. (1966). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kristeva, J. (1982). Powers of horror: An essay on abjection (L. S. Roudiez, Çev.). New York: Columbia University Press.
• LaCapra, D. (2001). Writing history, writing trauma. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
• Lévi-Strauss, C. (2010). Mit ve anlam (A. Cemal, Çev.). İstanbul: Can Yayınları.
• Mbembe, A. (2002). On the postcolony. Berkeley: University of California Press.
• Mignolo, W. D. (2009). Epistemic disobedience, independent thought and decolonial freedom. Theory, Culture & Society, 26(7–8), 159–181.
• Ngũgĩ wa Thiong’o. (1986). Decolonising the mind: The politics of language in African literature. Nairobi: Heinemann.
• Ocak, A. Y. (1996). Babailer isyanı: Aleviliğin tarihi arka planı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Pratt, M. L. (1992). Imperial eyes: Travel writing and transculturation. London: Routledge.
• Ricoeur, P. (1991). Narrative identity. Philosophy Today, 35(1), 73–81.
• Ricoeur, P. (2004). Memory, history, forgetting (K. Blamey & D. Pellauer, Çev.). Chicago: University of Chicago Press.
• Ricoeur, P. (1984). Time and narrative: Volume 1 (K. McLaughlin & D. Pellauer, Çev.). Chicago: University of Chicago Press.
• Said, E. W. (1978). Orientalism. New York: Pantheon Books.
• Said, E. W. (2004). Kültür ve emperyalizm (N. Uzel, Çev.). İstanbul: Hil Yayınları.
• Smith, L. T. (2012). Decolonizing methodologies: Research and indigenous peoples (2nd ed.). London: Zed Books.
• Sontag, S. (2003). Regarding the pain of others. New York: Farrar, Straus and Giroux.
• Trouillot, M.-R. (1995). Silencing the past: Power and the production of history. Boston: Beacon Press.
• Viveiros de Castro, E. (2014). Cannibal metaphysics (P. Skafish, Ed. & Trans.). Minneapolis: Univocal Publishing.
• Walsh, C. (2007). Shifting the geopolitics of critical knowledge: Decolonial thought and cultural studies ‘others’ in the Andes. Cultural Studies, 21(2–3), 224–239.
• Yupanqui, A. (1995). Cantos del pueblo profundo. Buenos Aires: Ediciones Culturales Argentinas.