Fatih'i Kıyamete Zorlamak: Trabzonlu Georgios'un Fatih'e Yazdığı Risale ve Mektuplardaki Eskatolojik Unsurlar

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 7 - 20, 30.06.2025

Hafize Toparslan

https://doi.org/10.47145/dinbil.1685937

Abstract

14. yüzyıldan itibaren Türklerin giderek görünür bir güç haline gelmesi ve topraklarını genişleterek ilerlemeleri, Batı’daki Hıristiyan çevrelerde bir korku ikliminin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Öte yandan Hıristiyan devletler arasındaki süregelen çatışmalar ve fikir ayrılıkları nedeniyle yaşanan huzursuzluk, 1453’te İstanbul’un fethi ve 1461’de Trabzon Rum İmparatorluğu’nun ortadan kalkmasıyla daha da derinleşmiştir. Bu umutsuzluk ortamında, Batı’da yeni hükümdarın Hıristiyanlığa sempati duyduğuna dair söylentiler yayılmış; aynı zamanda Fatih Sultan Mehmed’in zekâsı Batılı entelektüel çevrelerde övgüyle anılmaya başlanmıştır. Hıristiyanlığın yeniden tesisi için bir umut ışığı olarak değerlendirilen bu iki unsur bazı entelektüelleri harekete geçirmiştir. Bu isimlerden biri olan Trabzonlu Georgios, Fatih Sultan Mehmed’in gücü ve entelektüel kapasitesini Hıristiyanlık lehine bir dönüşüm için kullanma arzusuyla öne çıkmaktadır. Özellikle Orta Çağ’da Hıristiyan eskatolojik anlayışını şekillendiren metinlerden biri olan Pseudo-Methodios gibi ahir zaman kehanetlerinin etkisinde kalarak kendisi de Fatih üzerinden kehanet temelli bir söylem inşa etmiştir. Bu amaçla ortaya koyduğu metinler hedeflenen amaca ulaşamamış olsa da çıkış noktası, söylem biçimi ve teolojik çerçevesi bakımından incelenmeye değerdir. Bu çalışma, Trabzonlu Georgios’un İstanbul’un fethinden neredeyse hayatının son dönemine kadar, Fatih Sultan Mehmed’e hitaben yazdığı risale ve mektuplarda yer alan eskatolojik unsurları incelemeyi amaçlamaktadır. Georgios’un risale ve mektuplarında ele aldığı ana unsurlara eşlik eden eskatolojik yapı; Fatih’e hitap biçimi, verdiği örnekler, dolaylı tehditler ve dile getirdiği kehanetler aracılığıyla inşa edilmektedir. Söz konusu metinlerde Fatih yalnızca bir siyasi figür olarak değil, aynı zamanda ilahi düzene hizmet edecek bir aktör olarak konumlandırılmaktadır. Fatih, kimi zaman I. Konstantin’in halefi, kimi zaman adaletin temsili, kimi zaman da Mesih öncesi dönemin evrensel kralı olarak tasvir edilmektedir. Bu anlatım tarzı hem teolojik hem de politik bir tasavvuru birlikte sunmaktadır. Georgios’un kullandığı bu tasvirî dil büyük oranda, Hıristiyan eskatolojisinden beslenmiştir. Bununla birlikte dönemin siyasal koşullarını da dikkate alarak Fatih’in zihninde karşılık bulabilecek ve dikkatini çekebilecek sembolleri de içermektedir. Georgios’un yaklaşımı yalnızca bir kehanet metni üretmekle sınırlı değildir; aynı zamanda döneminin entelektüel kodları doğrultusunda siyasi bir strateji de içermektedir. Fatih’i Hıristiyanlığa kazandırma düşüncesi dönemin bazı Batılı entelektüellerinde de yankı bulmuştur; ancak Georgios’un metinleri, bu umudu eskatolojik açıdan temellendirme biçimiyle ayırt edici niteliktedir. Yazılarında doğrudan polemik içermeyen, aksine ikna etmeye yönelik yumuşatılmış ve övgüyle örülmüş bir anlatı tercih edilmektedir. Bu özellik, Georgios’un metinlerini klasik Bizans apolojetik yazınından farklı bir yere yerleştirmektedir. Georgios’un söylemi, bir Hıristiyan entelektüelin Osmanlı iktidarına hitap ederken benimsediği temsil biçimlerini ve beklenti dilini yansıtmaktadır. Fatih’e yönelik bu söylem yalnızca bireysel bir inanç çağrısı değil; aynı zamanda belirli tarihsel kaynaklara ve Bizans geleneğinde yerleşik bazı eskatolojik temsillere dayanan bilinçli bir inşa sürecidir. Bu bağlamda Georgios’un metinleri, geç Bizans düşünce dünyasında mevcut olan dini ve siyasi imgelerin yeni bir bağlamda nasıl anlam kazandığına dair bir okuma zemini sunmaktadır. Bu yönüyle çalışma, Bizans’tan Osmanlı’ya geçiş döneminde üretilmiş metinlerin taşıdığı anlam katmanlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Keywords

Dinler Tarihi , Hıristiyanlık , Bizans , Fatih Sultan Mehmed , Trabzonlu Georgios , Mektup , Risale

Forcing Mehmed the Conqueror Toward the Apocalypse: Eschatological Elements in the Treatises and Letters Written by George of Trebizond to Sultan Mehmed II

Abstract

From the fourteenth century onward, the Turks’ gradual rise as a visible power and their steady territorial expansion laid the groundwork for a climate of fear among Christian circles in the West. Meanwhile, the persistent conflicts and doctrinal divisions among Christian states contributed to an atmosphere of unrest, which deepened further with the fall of Constantinople in 1453 and the subsequent dissolution of the Empire of Trebizond in 1461. In this context of despair, rumours circulated in the West suggesting that the new ruler harboured sympathies toward Christianity; at the same time, Mehmed II’s intelligence began to be praised by Western intellectual circles. These two developments were perceived as a glimmer of hope for the restoration of Christianity. Among those who embraced this hope was George of Trebizond, who sought to channel Mehmed II’s power and intellectual capacity toward a transformation in favour of Christianity. Influenced by apocalyptic prophecies such as those found in Pseudo-Methodios -one of the key texts that shaped Christian eschatological thought in the Middle Ages- he constructed a prophecy-based discourse centered on Mehmed the Conqueror. Although the texts he produced to this end failed to achieve their intended impact, they remain worthy of examination for their point of departure, rhetorical strategy, and theological framework. This study aims to examine the eschatological elements found in the treatise and letters George of Trebizond wrote to Sultan Mehmed II, from shortly after the conquest of Constantinople until nearly the final years of his life. The eschatological structure that accompanies the central themes in these texts is constructed through George’s rhetorical strategies, including his manner of addressing the Sultan, the examples he invokes, his veiled threats, and the prophecies he articulates. In these writings, Mehmed is portrayed not merely as a political figure but as an actor destined to serve the divine order within universal history. The Sultan appears at times as the successor of Constantine, at others as a representative of justice, and occasionally even as the universal monarch of the pre-Messianic age. This mode of depiction conveys a vision that is simultaneously theological and political. The language George employs draws from Christian eschatology while also engaging the political realities of his time, incorporating symbols likely to resonate in Mehmed’s mind. George’s approach is not limited to the production of a prophetic narrative; it also reveals a political strategy shaped by the intellectual codes of his era. The idea of converting Mehmed to Christianity had already found resonance among some Western intellectuals of the time; however, George’s writings are distinctive in their eschatological grounding of that hope. His texts avoid direct polemics and instead employ a softened, praise-laden narrative designed to persuade. This rhetorical tone sets his writings apart from the classical corpus of Byzantine apologetic literature. His discourse reflects the modes of representation and expectation adopted by a Christian intellectual addressing Ottoman authority. George’s appeal to Mehmed is not merely a personal plea for religious conversion, but rather a consciously constructed narrative grounded in specific historical sources and long-standing eschatological motifs within the Byzantine tradition. In this respect, George’s writings offer a valuable lens through which to examine how religious and political imagery embedded in late Byzantine thought was reinterpreted in a new imperial context. Accordingly, this study aims to uncover the layers of meaning carried by these texts produced during the transitional period from Byzantium to the Ottoman Empire.

Keywords

History of Religions , Christianity , Byzantium , Mehmed the Conqueror , George of Trebizond , Letter , Treatise , Eschatology

References

• Alexander, Paul J. The Byzantine Apocalyptic Tradition. Londra: University of California Press, 1985.
• Argyriou, Astérios. “Mehmed II le conquérant de Constantinople et la foi chrétienne”. Revue des sciences religieuses 90/4 (2016), 583-602. https://doi.org/10.4000/rsr.3482
• Aydın, Cengiz- Aydın, Gülseren. “Batlamyus”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/196-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Babinger, Franz. Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı. çev. Dost Körpe. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım San. Ve Tic. Ltd. Şti, 2017.
• Balivet, Michel. Byzantins et ottomans: Relations, Interaction, Succession. İstanbul: The Isis Press, 2011.
• Brandes, Wolfram. “Gog and Magog in Byzantium- A Pessimistic Story”. Gog and Magog: Contributions Toward a World History of an Apocalyptic Motif. Georges Tamer, Andrew Mein, Lutz Greisiger (ed.). Berlin: De Gruyter, 2023.
• Gatto, Alfredo. “The Life and Works of Joachim of Fiore – An Overview”. Brill’s Companions to Christian Tradition: A Companion to Joachim of Fiore. ed. Matthias Riedl. Leiden: Brill, 2018.
• Geanakoplos, Deno John. Constantinople and the West: Essays on the Late Byzantine (Palaeologan) and Italian Renaissances and the Byzantine and Roman Churches. Londra: The University of Wisconsin Press, 1989.
• Kazhdan, Alexander- Talbot, Alice-Mary. “George Trapezountios”, The Oxford Dictionary of Byzantium, 2/839-840. ed. Alexander Kazhdan. New York: Oxford University Press, 1991.
• Kazhdan, Alexander- Irmscher, Johannes. “Methodios of Patara, Pseudo”, The Oxford Dictionary of Byzantium, 2/1355-56. ed. Alexander Kazhdan. New York: Oxford University Press, 1991.
• Kitâb-ı Mukaddes: Tevrat, Zebur ve İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2012.
• Khoury, Adel Theodor. Georges de Trebizonde: De la vérité de la foi des chrétiens, Altenberge: CIS-Verlag, 1987.
• Kritovulos, İmrozlu Kritovulos’un Tarihi 1451-1467. çev. Ari Çokona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, VI. Basım, 2022.
• Lobovikova, Ksenia. “George of Trebizond’s Views on Islam and Their Eschatological Backgrounds”. Patrologia Pacifica: Selected Papers Presented to the Asia Pacific Early Christian Studies Society. ed. Viladimir Baranov-Kazuhiko Demura. New Jersey: Georgias Press, 2010, 346-365. https://doi.org/10.31826/9781463229443-017
• Magdalino, Paul. “The Year 1000 in Byzantium”, Byzantium in the Year 1000. ed. Paul Magdalino. Leiden; Boston: Brill, 2003. Mercati, Angelo. “Le due lettere di Giorgio da Trebisonda a Maometto II”. Orientalia Christiana Periodica. vol. 9. Pontifical Oriental Institute, (1943).
• Monfasani, John. George of Trebizond: A Biography and a Study of His Rhetoric and Logic. Leiden: E. J. Brill, 1976).
• Monfasani, John (ed.). Collectanea Trapezuntiana: Texts, Documents, and Bibliographies of George of Trebizond. New York: Center for Medieval and Early Renaissance Studies, 1984.
• Papastathis, Konstantinos. “Christian-Muslim Encounters: George of Trebizond and the ‘Inversion’ of Eastern Discourse Regarding Islam in the Fifteenth Century”. Studies in Church History, vol. 51, 2015, 137-149. https://doi.org/10.1017/S0424208400050154
• Papayianni, Aphrodite. “An Asessment of George Trapezountinos’s Proposal for Politico-Religious Greek-Turkish Unity in the Aftermath of 1453”. XVIII. Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018) III. Cilt: Osmanlı Tarihi ve Medeniyeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Raby, Julian. “Mehmed the Conqueror’s Greek Scriptorium”. Dumbarton Oaks Papers 37 (1983), 15-34.
• Vacalopoulos, Apostolos E. Origins of the Greek Nation: The Byzantine Period, 1204-1461. New Jersey: Rutgers University Press, 1970.