FATIH KHALIDI (1850-1923): A PIONEER OF MODERN TATAR LITERATURE

Year 2024, Volume: 64 Issue: 2, 1405 - 1421

Derya Hamiye Khaze Shahgoli

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.2.18

Abstract

As of the beginning of the nineteenth century, with the opening of Kazan University in the city of Kazan, which was in the Russian Empire, a radical process of change began, especially in science, history, sociology and literature. In the first half of the century, Tatar intellectuals working at Kazan University, together with Russian and Western scientists, made use of manuscripts and started studies in many fields for the printing and investigating of these works, and works that would make the first contributions to the field of history, archeology, literature and especially folklore were published. In the second half of the century, a class of intellectuals was formed who worked on Tatar literature, folklore and history and produced works by following the West. Among them are with his first story written in the last quarter of the nineteenth century, Mousa Aqyigitzade (1865-1823), Muhammad Zahir Bigiyev (1870-1902), Abdurrahman Ilyasi (1856-1895), Rizaaddin Fahraddin (1858-1936), Fatih Karimi (1870-1937), Sadri Maqsudi (1878-1957), Ayaz Ishaqi (1878-1954) and Fatih Khalidi. With his literary activities started in the 1880s, Fatih Khalidi devoted his life to the collection and rewriting of Tatar historical and folklore works from this period onwards. He wrote first examples of stories and dramas in Tatar literature. Apart from these, he contributed to the history of literature and culture with the calendars he published and the translations he made. In this study, it is aimed to give information about the life and works of the writer Fatih Khalidi, about whom a complete study has not yet been made in our country, and to bring this subject to literary history research, and to reveal the importance of these works for his reformist aspect and period of the author.

Keywords

Idil(Volga)-Ural Region, Kazan, Tatar, Tatar Literature, Tatar Literature in 19th Century, Fatih Khalidî.

MODERN TATAR EDEBİYATININ ÖNCÜLERİNDEN FATİH HÂLİDÎ (1850-1923)

Abstract

XIX. yüzyılın başı itibarıyla Rusya İmparatorluğu içinde yer alan Kazan şehrinde, Kazan Üniversitesi’nin de açılmasıyla fen bilimleri, tarih, sosyoloji ve edebiyat başta olmak üzere köklü bir değişim süreci başlamıştır. Yüzyılın ilk yarısında Kazan Üniversitesi’nde görev alan Tatar aydınları Rus ve Batılı bilim insanlarıyla beraber eski el yazma eserlerden faydalanarak bu eserlerin basımı ve incelenmesi için pek çok alanda çalışmalar başlatmış ve tarih, arkeoloji, edebiyat ve özellikle folklor alanına ilk katkıları sunacak eserler yayımlanmıştır. Yüzyıl başında yapılan çalışmalarla yüzyılın ikinci yarısında Tatar edebiyatı, folkloru ve tarihi üzerine çalışmalar yapan ve Batıyı takip ederek eserler veren bir aydın sınıfı da oluşmuştur. Bunlar arasında XIX. yüzyılın son çeyreğinde, Batılı anlamda yazdığı ilk hikâyesiyle Musa Akyiğitzade (1865-1823), Muhammed Zahir Bigiyev (1870-1902), Abdurahman İlyasî (1856-1895), Rızaeddin Fahreddin (1858-1936), Fatih Kerîmî (1870-1937), Sadrî Maksudî (1878-1957), Ayaz İshakî (1878-1954) ve Fatih Hâlidî yer almaktadır. 1880’li yıllarda başladığı edebî faaliyetleriyle Fatih Hâlidî, bu dönemden itibaren ömrünü Tatar tarihi ve folklor ürünlerinin toplanması ve yeniden yazımına adamış; hikâye, drama türünde ilk örnekleri yazmıştır. Bunların dışında çıkarmış olduğu takvimler (kalendar) ve yaptığı tercümelerle edebiyat ve kültür tarihine katkılar sunmuştur. Çalışmamızda ülkemizde hakkında henüz bütünlüklü bir çalışma yapılmamış olan yazar Fatih Hâlidî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilerek bu konunun edebiyat tarihi araştırmalarına kazandırılması, yazarın yenilikçi yönü ve dönemi için eserlerinin öneminin ortaya koyulması amaçlanmıştır.

Keywords

Kazan, Tatar, 19. Yüzyıl Tatar Edebiyatı, Fatih Hâlidî.

References

• Akyiğitzade, M. (1886). HüsÀme’d-dìn Meŋla. Kazan: Kazan Üniversitesi.
• Bigiyev, Z. (1887). Ulûf Yaki Güzel Kız Hediçe. Kazan: Viçislaf Tabhanesi.
• Celey, L. (1941). Mĕŋ de Bĕr Seher. Kazan: Tatgosizdat Matur Edebiyat Sektorı.
• Ganiyeva F, Yarullina R. ve Sattarova, A. (2007). Tatar Dramaturgları. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Gaynullin, M. (1968). XIX Yözde Tatar Edebiyatı. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Gaynullin, M. (1985). Dramaturgiya. Tatar Edebiyatı Tarihi Tom II: XIX Yöz Tatar Edebiyatı. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Fethi, A. (1960). Kulyazmalar Tasvirlaması. V Çıgarılış. Kazan: Kazan Üniversitesi Yayınları.
• Hâlidî, F. (1894). Redd-i Bìçare Úız. Kazan: Viçislov Tabhanesi.
• Hâlidî, F. (1896). Óikayet-i Cihan Abad Padişahnıŋ Oġullarınıŋ Úıããası. Kazan: Çirkov Tabhanesi.
• Hâlidî, F. (1897). Bulġarnıŋ SulùÀn-ıéÁdil Toútamış ÒÀn Úızı Óalìmeniŋ Baóåi. Kazan: Tipo-litografiya Naslıdnikov M. Çirkovov.
• Hâlidî, F. (1903). Elfe Seóer ve Seóer, Yaènì Miŋde Bir Seóer. Kazan: Tipo-litografiya İmperatorckago Universiteta.
• Hâlidî,F. (1904). Kimge Tiyuş? Kazan: Lito-tipografiya İ. N. Haritonova.
• Hâlidî,F. (1905). MurÀd Selìmof. Kazan: Kazan Üniversitesi.
• İlyasî, A. (1887). Biçare Úız. Kazan: Kazan Üniversitesi Tabhanesi.
• Kamalieva, A. (2008). Başlangıçtan 1917’ye Kadar Kazan Tatar Tiyatrosu. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14, 117-129.
• Kerimullin, E. (1979). Kitap Dönyasına Seyehat. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Minullina, L. (2005). Tatar Matbu Kalendarları Tarihinden. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(2), 75-81.
• Möhemmetşin, Z. (2001). Fatiò Òalidinĕŋ İcat Mirası. Kazan: Taŋ-Zarya.
• Möhemmetşin, Z. (2005). Mĕŋ De Bĕr Seher. Kazan: Tataristan Respublikası Fenner Akademiyası.
• Möhemmetşin, Z. (2015). Fatih Halidi (1850-1923) Tatar Edebiyatı Tarihı, Sigêz Tomda, 3 Tom içinde (s. 448-460). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Sazyek, H. (2004). Romanda Temel Anlatım Yöntemleri Üzerinde Bir Sınıflandırma Çalışması. Folklor/Edebiyat, 37(10), 103-118.
• Türkoğlu, İ ve Maraş, İ (2002). Kayyûm Nâsırî. İslâm Ansiklopedisi (C. 25, s. 109-110). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uslu, A. (2004). Tatar Edebiyatında Modern Hikâye ve Roman (XIX. Yy. Sonları ve XX. Yüzyıl Başları). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.
• Uslu, A. (2022). Taallümde Saadet (M. Ayaz İshaki İdilli). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim Tarihi: 8 Ağustos 2024, https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/taallumde-saadet-m-ayaz-ishaki-idilli-tees-1839
• Ülken H. Z. (2010). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Yıldırım, Y. R (2022). XX. Yüzyıl Başı Tatar Dram Türü Üzerine Bir İnceleme. Türklad, 6(2), 327-339.
• Yuziyev, N. (2001). Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatı Antolojisi: Tatar Edebiyatı II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.