Okur Hakları ve İlkokul Öğrencileri: Bir Farkındalık Araştırması

Year 2024, Volume: 12 Issue: 15, 41 - 70, 31.12.2024

Songül Küreci

Abstract

Okuma kültürü edinme sürecinde okurun okur haklarına yönelik Pennac’ın (2019) “ROMAN GİBİ Kitaplara ve Okumaya Dair” eserinin dışında doğrudan okurun okur haklarını konu edinen bir araştırma bulunmamaktadır. Okuma araştırmaları söz konusu olduğunda ön plana çıkan veya merak edilen boyutun okurun haklarının olmadığı görülmektedir. Bu araştırma ile okuma kültürünün edinilmesinde en kritik yaş grubunda yer alan ilkokul öğrencilerinin okur haklarına ilişkin algılarının, okur haklarını öğrendiği kaynakların ve karşılaştıkları sorunların belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırma nitel araştırma yaklaşımlarından doküman incelemesi yöntemi uygulanarak gerçekleştirilmiştir. Araştırma 2021-2022 öğretim yılında Ege Bölgesinde bulunan bir devlet okulunda 4. sınıfta eğitim gören 5 şubeden 83’ü kız 75’ i erkek toplam 158 gönüllü öğrencinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Veriler araştırmacılar tarafından geliştirilen kişisel bilgiler ile açık uçlu sorulardan oluşan Okur Hakları Anket Formundan (OHAF) elde edilmiştir. OHAF’ın geliştirilmesi sürecinde araştırmacılar tarafından problem durumunun tanımlanmasının ardından taslak form oluşturulmuştur. Oluşturulan taslak form için biri Türkçe ve diğeri sınıf eğitimi alanında 2 uzmandan görüş alınmıştır. Asıl uygulama öncesi, araştırmaya katılmayacak gönüllü olan dört öğrenciye ön uygulama gerçekleştirilmiştir. Uygulama 35-40 dakika sürmüştür. Soruların anlaşılır olduğu sonucuna ulaşılmış ve ankete son şekli verilmiştir. Araştırma verilerinin analizinde, nitel verilerin analizi yöntemlerinden betimsel analiz yöntemi uygulanılmıştır. Araştırma verilerinin analizi iki araştırmacı ile gerçekleştirilmiştir. Öncelikle öğrenci OHAF Ö1, Ö2 biçiminde kodlanmış, veriler çözümlenmiş ve kodlanarak temalara ulaşılmıştır. Araştırmacılar tarafından bağımsız olarak yapılan kodlamaların uygunluğu, Miles ve Huberman’ın (1994) Güvenirlik= Görüşbirliği/Görüş birliği+Görüş ayrılığı formülünden yararlanılarak hesaplanmıştır. Araştırmacıların kodlamalar arasındaki uyumu %96 olarak bulunmuştur. Bulgular sıklık tabloları ile sunulmuştur. Öğrencilerin görüşlerinden doğrudan alıntılar yapılmıştır. Araştırmanın yöntem bölümü başlığı altında, araştırma modeli, araştırma ortamı ve katılımcılar, veri toplama aracı, veri toplama süreci ve verilerin analizine kadar tüm basamaklardaki işleyişe yönelik yapılan ayrıntılı açıklamalar mevcut araştırmanın geçerliğini artırmıştır. Araştırma sonucunda, öğrencilerin haklarına ilişkin algıları ve öğrendiği kaynaklar ve karşılaştıkları sorunlar belirlenmiştir. Öğrencilerin % 73,4 (116)’ünün okur haklarını hiç bilmedikleri, %26,6 (42)’sının okur haklarından bir kaçını bildiği tespit edilmiştir. Okur haklarına dair bilgileri olduğu tespit edilen 42 öğrencinin cevaplarında okuma ve okumama hakkı (11), istediğini okuma hakkı (19), istediği yerde (25) ve istediği zamanda okuma hakkı (18), yüksek sesle okuma hakkı (15), okudukları ile ilgili sessiz kalma hakkı (2) en çok ifade edilen okur haklarındandır. Öğrencilerin cevaplarında birden fazla okur hakkına yer verdikleri ve bu haklardan en fazla bilinenin istediği yerde, istediği zamanda okuma hakkı olduğu görülmüştür. Okur haklarını öğrenme kaynaklarında ilk sırada öğretmenin (17) ardından annenin (11), babanın (6), yazılı ve görsel basının (6), arkadaşın (2) olduğu tespit edilmiştir. Öğrencilerin en çok karşılaştıkları sorunların istedikleri kitapları okuyamamaları, kitap okuduktan sonra sorgulanmaları istedikleri zamanda okuyamamaları, sesli okuma yapmalarına getirilen sınırlamalar ve okuma konusunda yapılan zorlamalar ve yetişkinlerin takındığı katı tutumlar olduğu tespit edilmiştir. Araştırma sonucunda öğrencilerin okur haklarına ilişkin yeterli düzeyde bilgiye sahip olmadıkları, okur haklarını kullanabilmeleri için yetişkinlerin bu konudaki bilgi ve desteklerine ihtiyaçları oldukları, bazı öğrencilerin haklarına ilişkin yanlış algılamalar içinde oldukları, öğrencilerin çoğunluğunun haklarını öğretmenden daha sonra annelerinden öğrendiği, en çok karşılaştıkları sorunların ise istedikleri kitapları okuyamamaları, kitap okuduktan sonra sorgulanmaları istedikleri zamanda okuyamamaları, sesli okuma yapmalarına getirilen sınırlamalar ve okuma konusunda yapılan zorlamalar ve yetişkinlerin takındığı katı tutumlar olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Okuma, okuma kültürü, okur hakları, ilkokul

Ethical Statement

Furkan BİÇER ve Said Nuri UĞUR adlı öğrenciler ile TÜBİTAK 2204-B Ortaokul Ögrencileri Araştırma Projeleri Yarışmasına bu proje ile katılım sağlanmıştır. Öğrencilerin projeye katkıları verilerin toplanması aşamasında gerçekleşmiştir.

Supporting Institution

YOK

Project Number

1689B012252806

Thanks

Furkan BİÇER ve Said Nuri UĞUR isimli öğrencilerime çalışmaya sundukları katkıdan dolayı teşekkür ederim.

Reader Rights and Primary School Students: An Awareness Study

Abstract

In the process of cultivating a reading culture, aside from Pennac’s (2019) work titled "Like a Novel: On Books and Reading," which addresses reader rights, no research directly focusing on reader rights has been identified. When it comes to reading studies, it appears that the dimension highlighting reader rights is either overlooked or not explored in depth. This study aims to determine primary school students' perceptions of reader rights, their sources of information about these rights, and the challenges they encounter, as they belong to a critical age group for developing a reading culture. The study employed a document analysis method, one of the qualitative research approaches. Conducted during the 2021–2022 academic year, it involved 158 voluntary fourth-grade students—83 girls and 75 boys—from five classes at a public school in the Aegean Region of Turkey. Data were collected using the Reader Rights Survey Form (RRSF), consisting of personal information and open-ended questions, developed by the researchers. During the development phase of the RRSF, the researchers defined the problem statement and created a draft form, which was reviewed by two experts—one in Turkish language and the other in classroom education. A pilot study was conducted with four volunteer students who were not part of the main study sample. The implementation lasted for 35–40 minutes. It was revealed that the questions were understandable and final adjustments have been made on the form. For data analysis, the descriptive analysis method, a qualitative data analysis technique, was utilized. Two researchers independently analyzed the data. Student responses were coded as RRSF S-1, S-2, etc., and themes were identified through these codes. The coding reliability was calculated using Miles and Huberman’s (1994) formula (Reliability = Agreement / [Agreement + Disagreement]), yielding 96% agreement between the researchers. Findings were presented in frequency tables, supplemented with direct quotations from student responses. Detailed explanations provided about all stages of the methodology, including research design, environment and participants, data collection tools, data collection process, and data analysis, have enhanced the validity of the study. The results revealed students' perceptions of their rights, the sources from which they learned about these rights, and the issues they faced. It was found that 73.4% (116 students) were unaware of reader rights, while 26.6% (42 students) knew about a few rights. Among the 42 students who were aware, the most commonly expressed rights were: the right to read and not to read (11 responses), the right to read what one wishes (19), the right to read anywhere (25), the right to read anytime (18), the right to read aloud (15), and the right to remain silent about what they have read (2). Students often mentioned multiple rights, with the most commonly known being the right to read anywhere and anytime. The primary sources of information about reader rights were identified as teachers (17 mentions), followed by mothers (11), fathers (6), printed and visual media (6), and friends (2). Challenges students most frequently faced included not being allowed to read their preferred books, being questioned about their reading after finishing a book, restrictions on reading aloud, inability to read at their desired times, and pressure from adults adopting rigid attitudes toward reading. The findings indicate that students lack sufficient knowledge about their reader rights, require adult guidance and support to exercise these rights, and some hold misconceptions about their rights. Most students learned about their rights from their teachers, followed by their mothers. The most common challenges were restrictions on reading preferred books, being questioned post-reading, and limitations on reading aloud, coupled with coercion and strict attitudes by adults.

Keywords

Reading, reading culture, reader rights, primary school

Project Number

1689B012252806

References

• Acat, B., Demiral, H., & Arın, A. (2008, Mayıs). Okuma alışkanlığı göstergelerine göre ilkokul öğrencilerinin durumları. Türkçe Öğretimi Kongresi, İstanbul.
• Ak Başoğul, D. (2018). Türkçe öğretmenlerinin ve önerdikleri kitapların söylemleri bağlamında okuma kültürü anlayışı: Bir durum çalışması (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Akyol, H. (2006). Türkçe ilk okuma yazma öğretimi (5. baskı). Pegem Akademi Yayınları.
• Alex-Nmecha, J. C., & Horsfall, M. N. (2019). Reading culture, benefits, and the role of libraries in the 21st century. Library Philosophy and Practice (e-journal), 2836, 1–11.
• Arıcı, A. F. (2012). Okuma eğitimi (3. baskı). Pegem Akademi Yayınları.
• Bayat, N., & Çetinkaya, G. (2018). Ortaokul öğrencilerinin okuma alışkanlıkları ve tercihlerı. İlköğretim Online, 17(2), 984–1001. https://doi.org/10.17051/ilkonline.2018.419349
• Bircan, İ., & Tekin, M. (1989). Türkiye’de okuma alışkanlığının azalması sorunu ve çözüm yolları. Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences (JFES), 22(1), 393–410. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000000883
• Bulut, S. (2018). Okulöncesi eğitim ortamlarında çocuk kitaplarıyla gerçekleştirilen uygulamaların okuma kültürü edindirme bağlamında incelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç-Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., & Demirel, F. (2019). Bilimsel araştırma yöntemleri. Pegem Akademi Yayınları.
• Clark, P. (2002). The politics of information: Libraries and librarianship in the West Cape, South Africa, 1930s–1960s (Unpublished Doctoral Dissertation). University of Illinois at Urbana-Champaign, Illinois.
• Coşkun, A. (2011). Ülkemizde okuma düzeyi göstergeleri ve okuma algısı. Uluslararası katılımlı okuma kültürü "Sorunlar ve Çözüm Yolları" sempozyumu bildiriler kitabı (ss. 35–44). Eğitim Sen Yayınları.
• Daley, M. (2020). Kitap okuyan çocuk yetiştirmek: Bir çocuğun okuma sevgisini nasıl beslersiniz? Orenda Kitap.
• Demir, Z. A. (2016). Ortaöğretim son sınıf öğrencilerinin kitap okuma alışkanlıklarının incelenmesi (Siirt örneği) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siirt.
• Deniz, E. (2015). Ortaokul öğrencilerinin kitap okuma alışkanlıkları. Okuma Yazma Eğitimi Araştırmaları, 3(2), 46–64. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/227524
• Erdağı Toksun, S. (2020). Okul öncesi öğretmen adaylarının okuma alışkanlıkları. e-Kafkas Eğitim Araştırmaları Dergisi, 6(4), 1–7. https://doi.org/10.30900/kafkasegt.657615
• Göktürk, A. (1989). Sözün ötesi: Yazılar. İnkılâp Kitabevi.
• Gök, S., & Yıldırım, K. (2023). Okuma kültürünün geliştirilmesine yönelik aile farkındalık programının etkililiği: Bir karma yöntem araştırması. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 11(1), 135–158. https://doi.org/10.16916/aded.1206995
• Göksel, A. (2022). Okumayı etkileyen psikolojik faktörler. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 8, 946–962. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1149354
• Gülerer, S., & Batur, Z. (2005). Yanlış okuma tutum ve davranışları. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), 89–102. https://sbd.aku.edu.tr/VI2/gulerer.pdf
• Güneş, F. (2006). Çocuklarda okuma ilgisi ve kitap seçimi. İlköğretmen, 2, 43–45. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/118931/mod_resource/content/0/%C3%A7ocuklarda%20okuma%20ilgisi%20ve%20kitap%20se%C3%A7imi.pdf
• Güneş, F. (2017). Türkçe öğretimi: Yaklaşımlar ve modeller (5. baskı). Pegem Akademi Yayınları.
• Gürcan, H. İ. (1996). Okuma alışkanlığı ile kitap yayımcılığının kültürel iletişim ve teknolojisine bağlı sorunları karşısında Türkiye koşulları temelinde bir model önerisi (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• İnce Samur, A. Ö. (2014). “Bireye” okuma kültürü edindirme izlencesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• İnce Samur, A. Ö. (2017). Okuma kültürü edinme sürecinde ilkokul dönemi (6-10 yaş). Journal of Faculty of Educational Sciences, 50(1), 209–230. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000001393
• İşcan, A., Arıkan, İ. B., & Küçükaydın, M. A. (2013). İlköğretim ikinci kademe öğrencilerin kitap okuma alışkanlıkları ve okumaya ilişkin tutumları. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 4(11), 1–16. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/90057
• Karadağ, Ö. (2013). Okuma kültürüne katkıları bakımından Türkçe ders kitaplarının resimlemeleri (illüstrasyonları). Eğitimde Kuram ve Uygulama, 9(2), 84-93. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/63347
• Kartal, H. & Bilhan, D. (2021). Okuma üzerine sanat temelli boylamsal bir araştırma: ilkokul öğrencileri okurken nasıl hissediyor? Türk Kütüphaneciliği, 35(2), 274-312. https://doi.org/10.24146/tk.925373
• Kavcar, C., Oğuzkan, F. ve Sever, S. (2005) Türkçe öğretimi. (8.Baskı). Engin Yayınevi.
• Körkuyu, S. A. (2014). Okuma kültürü edindirme sürecini etkileyen temel değişkenlerin incelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Krashen, S. (2001). More smoke and mirrors: A critique of the national reading panel report on fluency. Phi Delta Kappan, 83(2), 119-123. https://doi.org/10.1177/003172170108300208
• Kültür ve Turizm Bakanlığı (2011). Türkiye okuma kültürü haritası. https://kygm.ktb.gov.tr/Eklenti/55,yonetici-ozetipdf.pdf
• Manning, V. N. (2015). Operationalizing a reading culture at Rio Hondo Junior High (Unpublished Master’s Thesis). Universty of North Texas, Texas.
• Miles, M. B., & Huberman, M. A. (1994). An expanded sourcebook qualitative data analysis. Sage.
• Okuyay Platrofmu (2020). Okuma kültürü. Okuma kültürü yaygınlaştırma platformu https://okuyayplatformu.com/wp-content/uploads/2020/12/Okuma_Kulturu_web_Resimli.pdf adresinden 25 Aralık 2024 tarihinde ulaşılmıştır.
• Özdemir, E. (2002). Eleştirel okuma (5. Baskı). Bilgi Yayınevi.
• Pennac, D. (2019). Roman gibi kitaplara ve okumaya dair. (Çev. M. Kandemir). Metis.
• Persad, B. M. (2002). The effects of the linguistic experiences -reading habits, involvement between Latino parents and their student children and native language use in the home- on academic performance through high school (Unpublished Doctoral Dissertation). Alliant International University, San Diego: California.
• Sanders, B. (1994). Öküzün A'sı. (Ş. Tahir, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Sever, S. (2007). Okuma kültürü edindirme sürecinde Türkçe öğretiminin sorumluluğu. Okuma Kültürü ve Okullarda Uygulama Sorunları Toplantısı, içinde (s. 108-126). Ankara: MEB Yayınları.
• Sever, S. (2015). Çocuk edebiyatı ve okuma kültürü (2. Baskı). Tudem Yayıncılık.
• Sever, S., Samur, A. Ö. İ., Doğan, B. N., Çıldır, B., ve Bulut, S. (2013). İlkokul 4. sınıf öğrencilerinin okuma kültürü edinme düzeyleri ile kitle iletişim araçlarını kullanma alışkanlıklarının incelenmesi. I. Türkiye Çocuk ve Medya Kongresi Bildiriler Kitabı Bildiriler Kitabı içinde (s. 371). Çocuk Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Shannon, P. (1995). Texts, lies, ve videotape: Stories about life, literacy, ve learning. NH: Heinemann.
• Soyuçok, M. (2021). Okuma kültürünün edindirilmesinde okulun rolü (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Bursa Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Bursa.
• Şentürk, C. (2011). Eğitimde yeni bir paradigma: Evrensel okuryazarlık. Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, 11(135), 10-14.
• Şimşek, Z. C. (2022, Kasım). Okul öncesi öğretmenlerinin okuma kültürünün sınıf içi kitap okuma uygulamaları üzerine etkisi. International Education Congress içinde (s. 375-380). Antalya.
• Tanju, E. H. (2010). Çocuklarda kitap okuma alışkanlığına genel bir bakış. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 21(21), 30-39. https://doi.org/10.21560/spcd.43960
• Tate, Constance, J. (2011). A phenomenogical study of reading culture in California’s Central Valley rural schools post reading first (Unpublished Doctoral Dissertation). California State University, Stanislaus: California.
• Temizkan, M. (2009). Metin türlerine göre okuma eğitimi. Nobel Yayın Dağıtım.
• Turgut Bayram, Z. (2009). Resimli çocuk kitaplarının okuma alışkanlığı üzerindeki etkisi (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ungan, S. (2008). Okuma Alışkanlığımızın kültürel altyapısı. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), 218-228. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/223512
• Ünlü, S. (2019). “Okuma kültürü” edindirme sürecine Türkçe öğretmenlerinin etkisi (Muğla ili örneği) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Muğla.
• Yalman, M., Özkan, E., & Başaran, B. (2015). Geleceğin öğretmenlerinin kitap okuma alışkanlıklarının incelenmesi: Dicle Üniversitesi Örneği. EKEV Akademi Dergisi, (61), 463-478. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2592473
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. (9. Baskı). Seçkin.
• Yıldız, M., Ketenoğlu Kayabaşı, Z. E., Ayaz, E. ve Aklar, S. (2017). Bazı Çocukların Kitap Okumayı Sevmeme Nedenleri. International Journal of Social Science, 55, 507-524. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS6909
• Yılmaz, B. (2009, Mayıs). Çocuklarda okuma kültürünü geliştirmede ebeveyn ve öğretmenin rolü. Çocuk ve Okuma Kültürü Sempozyumu, içinde (s. 133-141). Ankara: Eğitim Sen Yayınları.
• Yılmaz, M. (2009). Üniversite öğrencilerinin okuma alışkanlığı üzerine bir inceleme (Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Örneği). Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 37(3), 144-167 https://arastirmax.com/en/system/files/dergiler/240/makaleler/3/37/arastirmax-universite-ogrencilerinin-okuma-aliskanligi-uzerine-bir-inceleme-cumhuriyet-universitesi-egitim-fakultesi-turkce-egitimi-bolumu-ornegi.pdf
• Yurtbakan, E. & Erdoğan, T. (2020). İlkokul 4. sınıf öğrencilerinin okuma alışkanlıklarının belirlenmesi: Bir karma yöntem. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 8(2), 240-257. https://doi.org/10.16916/aded.650972
• Walter, A., Virginia, (2011). Children & libraries: Getting it right. American Library Association