Tarihi Nüfus Coğrafyası: 19. Yüzyıl İlk Yarısında Hamid Sancağı Yalvaç Kazasında Nüfusun Yaş Yapısı ve Yaşlanma Düzeyi

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 233 - 253, 18.12.2022

Mustafa Yakar , İlker Yiğit

https://doi.org/10.51800/ecd.1159042

Öz

Şimdiki kadar uzun yaşam olmasa da tarih boyunca tüm toplumlar için yaşlı, yaşlılık ve yaşlanma gibi olgular hep var olagelmiştir. Yaşlanma, her ne kadar günümüz modern toplumlarında demografik geçişle birlikte çok daha görünür olsa da modern öncesi toplumlar için de bugünkünden farklı bir çerçevede deneyimlenen demografik bir olguydu. Bu araştırma, modernite öncesi bir dönemde Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk nüfus sayımı olan 1830/1831 yılına ait arşiv belgelerindeki yaş verileri kullanılarak Yalvaç kazası örneğinde tarihi nüfus coğrafyası perspektifinden nüfusun yaş yapısını belirlemeyi ve yaşlanmanın o dönemki fotoğrafını çekmeyi denemektedir. Ayrıca araştırmada, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemindeki sayımlarda yer alan verilerin özellikle tarihi nüfus coğrafyası açısından eşsiz bir kaynak olduğu vurgulanmıştır. Bunlardan nüfusun yaş yapısına ait verilerin ise yaşlanmaya dönük araştırmaları geçmişe taşınmasında da ayrıca önemli bir kaynak olduğunun altı çizilmiş ve yaşlanmanın modernleşme öncesi erken dönemine ışık tutmak amaçlanmıştır. Araştırmanın en temel bulgusu, yaşlanma için dönemin koşulları altında hangi eşik yaş değerinin belirleneceği tartışmaya açık olmakla birlikte 19. yüzyılın ilk yarısında yaşlılık ve yaşlanmanın belirlenen eşik değerine göre değişen düzeylerde olsa da var olduğudur. Sonuçta, bu araştırmayla Cumhuriyet öncesi dönemdeki nüfus sayımlarının tarihi nüfus coğrafyası açısından farklı yönleriyle ele alınabilecek çeşitli konulara dönük veriler sağlayan kaynaklar olduğu ve bu kaynaklardan birisi olan 1831 nüfus sayımındaki yaş verilerinden hareketle nüfusun yaş yapısı ve yaşlanması Yalvaç kazası örneğinde ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tarihi nüfus coğrafyası, nüfus sayımı, nüfusun yaş yapısı, yaşlanma, Yalvaç Kazası.

Historical Population Geography: The Age Structure and Aging Level of the Population in Yalvaç District of Hamid Sanjak in the First Half of the 19th Century

Öz

Even though life was not as long as it is today, phenomena such as aged, old age, and aging have always existed for all societies throughout history. Although aging is much more visible with the demographic transition in today's modern societies, it was a demographic phenomenon experienced in a different framework for pre-modern societies as well. This study tries to determine the age structure of the population from the perspective of historical population geography in the case of Yalvaç district and to take a photograph of aging at that time by using age data from archival documents of 1830/1831, the first census in the Ottoman Empire in the pre-modern period. The study also emphasizes that the data contained in the censuses of the last period of the Ottoman Empire is a unique source, especially in terms of historical population geography. The study underlines that among them, data on the age structure of the population is also an important source in carrying research on aging into the past and intends to shed light on the early period of aging before modernization. The most basic finding of the study is that although it is open to debate which threshold age value will be determined for aging under the conditions of the period, in the first half of the 19th century, old age and aging existed at varying levels according to the determined threshold value. As a result, this research sets forth that the censuses of the pre-Republican period are sources that provide data on various issues that can be handled in different aspects in terms of historical population geography and based on the age data in the 1831 census, which is one of these sources, the age structure and aging of the population was revealed in the case of Yalvaç District.

Anahtar Kelimeler

Historical population geography, population census, age structure of the population, aging, Yalvaç District.

Kaynakça

• Akın, G. (2006). Her yönüyle yaşlılık. Palme Yayıncılık.
• Aykan, H. (2003). Türkiye’de nüfus yaşlanması potansiyeli ve yaşlanma sürecinin politika sonuçları. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (Dü.). Üçüncü Nüfusbilim Konferansı Bildiriler Kitabı II Cilt içinde (s. 819-838), 2-5 Aralık 1997, Ankara.
• Baker, A. R. H. (2003). Geography and History Bridging and Divide. Cambridge University Press, Cambridge, UK.
• Barkan, Ö. L. (1988). Giriş. Hüdavendigar livası Tahrir defterleri I içinde (s. 3–63). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Behar, C. (2000). Osmanlı nüfus istatistikleri ve 1831 sonrası modernleşmesi. (Der: H. İnalcık & Ş. Pamuk,) Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik içinde (s. 61-72). Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Behar, C. (2014). Bir mahallenin doğumu ve ölümü (1494-2008) Osmanlı İstanbulu’nda Kasap İlyas mahallesi. Yapı Kredi Yayınları.
• Bingöl, S. (2004). İstanbul’da 1829 nüfus sayımı ve bazı mahallelerin nüfusu. Tarih Araştırmaları Dergisi. 23(36): 43-60.
• Cipolla, C. M. (1980). Tarih boyunca nüfus ve ekonomi. Tur Yayınları.
• Doğru, H. K. (2011). 1844 nüfus sayımına göre Deliorman ve Dobruca’nın demografik, sosyal ve ekonomik durumu. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Duben, A. & Behar, C. (1996). İstanbul haneleri: evlilik, aile ve doğurganlık 1880-1940. İletişim Yayınları.
• Ergün, A. & Terzi, M. A. (2016). Osmanlı nüfus defterinde Isparta 1831. Isparta Belediyesi Yayını.
• Faydalı, K. G. (2008). 10597 numaralı Temettuat defterine göre Yalvaç kazasının sosyal ve ekonomik yapısı. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Foucault, M. (2005). Yönetimsellik. (Çev. O. Akınhay & F. Keskin). Entelektüelin Siyasi İşlevi: Seçme Yazılar 1 içinde (s.7-28). Ayrıntı Yayınları.
• Gümüşçü, O. (2001). XVI. yüzyıl Larende (Karaman) kazasında yerleşme ve nüfus. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gümüşçü, O. (2008). The Ottoman Tahrir defters as a source for historical geography. Belleten, (265), 911–941.
• Güneş, M. (2014). Osmanlı Dönemi nüfus sayımları ve bu sayımları içeren kayıtların tahlili. Akademik Bakış Dergisi, 8 (15), 221-240. https://doi.org/10.19060/gav.43373
• Güran, T. (1998). 19. yüzyıl Osmanlı tarımı. Eren Yayıncılık.
• Gürtan, K. (1969). Demografik analiz metodları. Sermet Matbaası.
• Işık, Ş. (2010). Karaburun Yarımadası’nın tarihsel coğrafyası. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınevi.
• Kalınkara, V. (2011). Temel gerontoloji: yaşlılık bilimi. Nobel Yayınevi.
• Karacan, K. (2017). XIX. yüzyıl ilk yarısında Hamid sancağı ve sancaktaki gayri müslimlerin sosyal ve ekonomik hayatı. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Karal, E. Z. (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk nüfus sayımı 1831. Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Karaman, D. (1991). Dünden bugüne Yalvaç tarihi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Karpat, K. H. (2014). Osmanlı modernleşmesi toplum, kuramsal değişim ve nüfus. Timaş Yayınları.
• Karpat, K. H. (2010). Osmanlı nüfusu 1830-1914. Timaş Yayınları.
• Koç, İ., Eryurt, M. A., Adalı, T., & Seçkiner, P. (2010). Türkiye’nin demografik dönüşümü. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Yayını.
• Kütükoğlu, M. S. (2010). Menteşe sancağı 1830 (nüfus ve toplum yapısı). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mardin, Ş. (2017). Jön Türklerin siyasi fikirleri. İletişim Yayınları.
• McCharty, J. (1998). Müslümanlar ve azınlıklar. İnkılap Yayınevi.
• McCracken, K., & Phillips D. R. (2005). International demographic transitions. (Eds. Gavin J. Andrews and David R. Phillips), Ageing and Place: Perspectives, Policy, Practise, (pp.36-60). Routledge.
• Mitchell, J. B. (1975). Historical geography. Hodder and Soughton, London, UK.
• Newbold, K. B. (2021). Population geography: tools and ıssues. Rowman and Littlefield Publishers, Plymounth UK.
• Ogden, P. E. (1998). Population Geography. Progress in Human Geography (22)1, 105-114.
• Ortaylı, İ. (2018). İmparatorluğun en uzun yüzyılı. Kronik Kitap.
• Öz, M. (1991). Tahrir defterlerinin Osmanlı tarihi araştırmalarında kullanılması hakkında bazı düşünceler. Vakıflar Dergisi, (22), 429-439.
• Öz, M. (2000). Tahrir defterlerindeki sayısal veriler. Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik içinde (s. 17–32). Devlet İstatistik Enstitüsü Yayını.
• Öz, M. (2010). Tahrir. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (39), 425-429.
• Özekmekçi, M. M. (2021). 1830’ların Nüfus defterlerinden hareketle Osmanlı’da askere alınacakların tespiti. Belgi Dergisi, (22), 747-770. https://doi.org/10.33431/belgi.886297
• Özgür, E. M. (2016). Bir alt alan olarak nüfus coğrafyasının geçmişi, bugünü ve geleceği. Ege Coğrafya Dergisi, 25(1), 1-36.
• Quatert, D. (2004). 19. yüzyıla genel bakış: Islahatlar Devri 1812-1914 (Ed. H. İnalcık, D. Quatert). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 2 içinde (885-1041). Eren yayıncılık.
• Rowland, D.T (2003). Demographic methods and concepts. Oxford University Press.
• Rowland, D.T (2009). Global population aging: history and prospects. (Ed. P. Uhlenberg), In International Handbook of Population Aging (pp. 19-36), Springer.
• Rowland, D.T (2012). Population aging: the transformation of societies. Springer.
• Saat, Ş. (2014). 1830 ve 1840 tarihli nüfus defterlerine göre Yalvaç kazasının nüfus yapısı. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Somel, A. S. (2020). Vak’a-i Hayriyye sonrasında İstanbul’un sosyal yapısının ana hatlarına dair yeni bazı veriler: 1830/1831 devresine ait İstanbul nüfus sayım hulasa pusulası. Osmanlı Araştırmaları (56), 143-224. https://doi.org/10.18589/oa.862790
• Taş, B. & Yiğit, İ. (2011). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Beyşehir kazasında nüfus. Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi (ATAM), 27(81), 489–532.
• Tekeli, İ. (2001). Modernite aşılırken kent planlaması. İmge Yayınevi.
• Telli, R. & Yılmaz, A. (2020). Geç dönem Osmanlı modernleşmesine genel bir bakış. Liberal Düşünce Dergisi, 25 (100), 9-35.
• Trewartha G. T. (1953). A Case for Population Geography. Annals of the Association of American Geographers (43)2, 71-97.
• Tufan, İ. (2002). Antik çağdan günümüze yaşlılık ve yaşlanma. Nobel Yayınevi.
• Tümertekin, E., & Özgünç, N. (2011). Beşeri coğrafya (insan, kültür, mekan). Çantay Yayınevi.
• TÜSİAD, (1999). Türkiye’nin fırsat penceresi demografik dönüşüm ve izdüşümleri. (Koordinatör: Behar, C., Yazarlar: Behar, C., Işık, O., Güvenç, M., Erder, S. ve Ercan, H.,) Lebib Yalkın Yayıncılık ve Basım İşl. A.Ş.
• Yakar, M. (2018). Yaşlanma ve yaşlılığa coğrafi bir yaklaşım. (Ed. N. Özgen), Sosyal Coğrafya içinde (349-382). Pegem Akademi.
• Yeşil, F. (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyoekonomik ve sosyopolitik değişim üzerine bir inceleme. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yiğit, İ. & Yakar, M. (2021). Tarihi bir kaynak olarak XIX. yüzyıl Nüfus defterlerindeki Yabanciyân kayıtlarının göç araştırmalarındaki yeri: Isparta ve çevre kazalar örneği. Ege Coğrafya Dergisi, 30(2), 247–263.
• Yiğit, İ. (2018). Tarihi göç çalışmalarında Osmanlı Dönemi istatistiki kaynakları. TÜCAUM 30. Yıl Uluslararası Coğrafya Sempozyumu Bildirileri içinde (641-650). Ankara.
• Yiğit, İ. (2020a). İlim için yolu gurbete düşenler: Burdur medreseleri üzerinden XIX. yüzyılda eğitim göçüne bakmak. “2020 Bilge Tonyukuk Anısına” Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi (12-15 Kasım 2020) Bildirileri içinde (16-30), Ankara.
• Yiğit, İ. (2020b). Burdur ve çevre kazalarda nüfus (1834). Doğu Coğrafya Dergisi 25(44), 13-30.
• Yiğit, İ. (2020c). Kütahya ve çevresinde Osmanlı Dönemi aile yapısı Tereke kayıtları üzerinden bir değerlendirme. Zeitschrift Für Die Welt Der Türken (Journal of World of Turks), 12(3), 135–1150.
• Yüceşahin, M. M. (2009). Türkiye’nin demografik geçiş sürecine coğrafi bir yaklaşım. Coğrafi Bilimler Dergisi, 7, (1), 1-25.