Anadolu Aydınlanmasının Kültürel Artalanı ve Hasan-Âli Yücel

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 89 - 107, 30.06.2025

Hüseyin Topdemir

https://doi.org/10.47948/efad.1681896

Abstract

Makalede öncelikle Anadolu Aydınlanma hareketinin mimarı olan Atatürk’ün hayatta en hakiki mürşit ilimdir sözü bağlamında çağdaşlaşma hakkındaki düşünceleri ele alınmış ve ardından da önde gelen savunucularından biri olan şair, siyasetçi ve düşünür Hasan-Âli Yücel’in Cumhuriyet Türkiye’sinin kültürel artalanına yaptığı katkıları kendi eserleri bağlamında irdelenmiştir. Cumhuriyetin temelinin bilim olduğunu ve dolayısıyla da bilimin gelişimini günü gününe izlemek gerektiğini belirten Atatürk, bu amaçla bir Cumhuriyet projesi olarak bilim tarihi disiplinin kurulmasını sağlamıştır. Ardından Atatürk’ün direktifleriyle Harvard Üniversitesi’ne bilim tarihi eğitimi almak üzere gönderilen ilk bilim tarihçimiz Aydın Sayılı’nın bilim tarihi eğitimine nasıl yönlendirildiğinden ve daha sonra onun ilk bilim tarihi bölümünü kurmasından söz edilmiştir. Benzer şekilde çağdaşlaşma hareketinin başarıya ulaşabilmesi için genç Cumhuriyetin bireylerinin iyi eğitim görmelerinin gerektiğine vurgu yapılarak, bilimsel usullere göre programları hazırlanmış eğitim kurumlarının açılmasından ve öğretmenlere düşen görevler üzerinde durulmuştur. Hasan-Âli Yücel’in Cumhuriyete bakışı ele alınmış, ardından onun Cumhuriyeti yeni hayat olarak tanımladığı ve kendisini de yeni hayatın erenlerinden biri olarak gördüğü dile getirilmiştir. Rönesans ve Aydınlanma düşünce hareketleri temelinde Türk Aydınlanma programına bağlı olduğundan söz edildikten sonra Yücel’in çağdaşlaşmanın kesintisiz devam etmesi için eğitim, bilim ve kültür alanlarında nelerin yapılması gerektiğine ilişkin görüşlerine yer verilmiştir. Yapılması gerekenleri kuramsal adımlar ve bu adımların gerçekleşmesini sağlayacak kurumların inşası olarak iki aşamalı bir süreç olarak gören Yücel’in, aynı zamanda genç Cumhuriyetin kısıtlı imkanlarıyla gerçekleştirmeye çalıştığı çağdaşlaşma hareketinin kesintiye uğramaması için neler yapılacağına ilişkin görüşlerine değinilmiştir. Bunun için Yücel’in çeşitli tarihlerde yaptığı konuşmalarında dile getirdiği düşüncelerine dayanılarak tasarımlarının irdelenmesine özen gösterilmiş, özellikle eğitimin modern yöntemlerle yapılmasına yönelik çabaları, Köy Enstitüleri ve çeviri alanlarında yaptığı atılımlar öne çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu özelliklerinin yanında Yücel’in aynı zamanda Rönesans ve Aydınlanma düşünce hareketlerinin ilke ve kurallarına hâkim bir yönetici, aydın ve düşünür olduğu da yine kendi icraatları bağlamında gösterilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Anadolu Aydınlanması , Hasan-Âli Yücel , Rönesans , Bilim , Köy Enstitüleri

Cultural Background of Anatolian Enlightenment and Hasan-Ali Yücel

Abstract

The article first discusses the architect of the Anatolian Enlightenment movement Atatürk's thoughts on modernization in the context of his saying that “The truest guide in life is science”, and then examines the contributions of poet, politician and thinker Hasan-Âli Yücel, one of the leading advocates of the Enlightenment movement, to the cultural background of Republican Turkey in the context of his own works. Stating that the foundation of the Republic is to be science and therefore it is necessary to follow the development of science day by day, Atatürk ensured the establishment of the discipline of Science History as a Republican project. Later, the article points how the first Turkish historian of science, Aydın Sayılı, who was sent to Harvard University to study Science History with Atatürk's directives, was directed to study and how he later founded the first Science History department. Similarly, it was emphasized then, that for the modernization movement to succeed, the individuals of the young Republic needed to be well educated, and the opening of educational institutions with programs prepared according to scientific methods and the duties of teachers were foundational. The article details Hasan-Ali Yücel's view of the Republic and states that he defined the Republic as “the new life” and that he saw himself as one of the advocates of “the new life”. The article then, after pointing that he was committed to the Turkish Enlightenment program based on the Renaissance and Enlightenment movements, explicates Yücel's views on what should be done in the fields of education, science and culture for the modernization of the country to continue uninterruptedly. Yücel saw what needed to be done as a two-stage process. He identifies that necessary institutional steps and the construction of these institutions would enable the realization of Turkey’s modernization. He also details his views on what needed to be done in order to prevent a potential interruption of the modernization movement that the young Republic was trying to realize with its limited means. For this purpose, the article takes care to examine Yücel's designs based on his various public speeches, and his efforts to carry out education especially with modern methods. Likewise, the article emphasizes his role in the foundation of the Village Institutes and his breakthroughs in the field of translation. In addition to these, the article argues that Yücel was also an administrator, intellectual and thinker who was well versed in the modes and principles of the Renaissance and Enlightenment movements.

Keywords

Anatolian Enlightenment , Hasan-Âli Yücel , Renaissance , Science , Village Institutes

References

• Özata, M. (2007). Atatürk, Bilim ve Üniversite. Ankara, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları.
• Anamur, H. (1998). Hasan-Âli Yücel ve Bir Aydınlanma Yolu Olarak Çeviri. S. Boybeyi (Dü.), 100. Doğum Yıldönümünde Hasan-Âli Yücel (18 Şubat 1998, Ankara) içinde (s. 115-133). Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Aristoteles. (1985). Metafizik (Cilt 1). (A. Arslan, Çev.) İzmir, Ege Üniversitesi.
• Atatürk, G. M. (2020). Gençler İçin Fotoğraflarla Nutuk (30 b.). (S. Özel, E. Ş. Erdinç, Dü, P. Güven, & N. Özmel Akın, Çev.) İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Aydınel, S. (1992, 09 01). Gazi Mustafa Kemalin Samsun Öğretmenleri ile Konuşması (22. IX. 1924). Atatürk Yolu Dergisi, 3 (9 ).
• Bacon, F. (1904). Novum Organum. J. Devey (Dü.) içinde, The Physical and Metaphysical Works of Lord Bacon (s. 380-448). London, George Bell and Sons.
• Bacon, F. (2003). The New Organon. (L. Jardine, & M. Silverthorne, Dü) Cambridge, Cambridge University Press.
• Bulut, Y. (2008). Hasan Âli Yücel: İcraatları ve Eserleriyle Bir Eğitim Bakanının Portresi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6 (12), 665-684.
• Erdem, A. R. (2012, Yaz). Atatürk’ün Liderliğinde Üniversite Reformu: Yükseköğretim ve Bilim Tarihimizde Dönüm Noktası. Belgi (4 / II), 376-388.
• Fleischacker, S. (2013). Kant’s Questions: What is Enlightenment? New York, Routledge: The Taylor & Francis Group.
• Güvenç, B. (1998). Maarif Vekili Hasan-Ali Yücel. S. Boybeyi (Dü.) içinde, 100. Doğum Yıldönümünde Hasan-Âli Yücel (18 Şubat 1998, Ankara) (s. 19-25). Ankara, Atatürk Kültür Merkezi.
• Guy, P. (1966). The Enlightenment: An Interpretation the Rise of Modern Paganism. New York, W. W. Norton & Company.
• Horkheimer, M., & Adorno, T. W. (2002). Dialectic of Enlightenment Philosophical Fragments. (G. S. Noerr, Dü., & E. Jephcott, Çev.) Stanford, California, Stanford University Press.
• Kant, I. (1984). Aydınlanma Nedir Sorusuna Yanıt (1784). Seçilmiş Yazılar (N. Bozkurt, Çev., s. 213-221). içinde İstanbul, Remzi Kitabevi.
• Kocatürk, U. (1984). Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri. Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi.
• Sönmez, Ş. (2000). Eğitim ve Siyasette Hasan-Âli Yücel. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları. Sarton, G. (1924). The new humanism. Isis, 6 (1), 9-42.
• Sayılı, A. (1963). Ortaçağ İslam Dünyasında İlmi Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri (Avrupa ile Mukayese). Araştırma Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (1 ), 5-69.
• Sayılı, A. (1996, Mayıs). Atatürkle Bir Sınav Anısı. Erdem (Aydın Sayılı Özel Sayısı I), 9 (25 ), 59-67.
• Sayılı, A. (1996). George Sarton ve Bilim Tarihi (Çev. M. Dosay, R. Duran). Erdem, Aydın Sayılı Özel Sayısı-1, 9 (25 ), 117-153.
• Sezgin, F. (2008). İslam’da Bilim ve Teknik (Cilt 1). (H. Kaplan, A. Aliy, Dü, & A. Aliy, Çev.) İstanbul, Türkiye Bilimler Akademisi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Sezgin, F. (2019, Mart). Bilim Tarihi Sohbetleri. Bilim Tarihi Sohbetleri. (S. Turan, Röportaj Yapan) İstanbul, Pınar Yayınları.
• Şengör, A. M. (2005). Hasan-Ali Yücel ve Türk Aydınlanması (3 b.). Ankara, TÜBİTAK Yayınları.
• Topdemir, H. G. (2024). Fuat Sezgin ve Türk Bilim Tarihçiliğine Katkıları. H. G. Topdemir, & T. T. Gözütok (Dü) içinde, Bilim Tarihi Yazıları, Türkiye Cumhuriyeti'nin 100. Yılına Armağan (s. 57-87). İstanbul, Kabalcı Yayıncılık.
• Topdemir, H. G. (2025). İlim ve Bilim Kavramlaştırmaları: Tarihsel Bir Sorgulama. A. Şimşek (Dü.) içinde, Kavram Tarihi Çalışmaları (s. 524-552). İstanbul, Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Topdemir, H. G., & Unat, Y. (2019). Bilim Tarihi. Ankara, Pegem Akademi.
• Uluğbay, H. (1998). 100. Doğum Yıldönümünde Hasan-Âli Yücel Toplantısı Açış Konuşması. S. Boybeyi (Dü.) içinde, 100. Doğum Yıldönümünde Hasan-Âli Yücel (18 Şubat 1998, Ankara) (s. 1-7). Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Yücel, H.-Â. (1940, Mayıs 19 ). Giriş. Tercüme, 1 (1 ), 1-2.
• Yücel, H.-Â. (1956). Duhamel’in Dedikleri. G. Duhamel içinde, Yeni Türkiye Bir Garp Devleti (C. Yücel, Çev., s. 84-88). Ankara, İş Bankası Yayınları.
• Yücel, H.-Â. (1966). Hürriyet Gene Hürriyet (Cilt 2 ). Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yücel, H.-Â. (1971). İyi Vatandaş İyi İnsan (3 b.). İstanbul, Türkiye İş Bankası.
• Yücel, H.-Â. (1993). Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçler, H. Â. Yücel Külliyatı I. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yücel, H.-Â. (1998). Londra’da Toplanan Birleşmiş Milletler Eğitim, Kültür ve Bilim Konferansındaki Konuşması. S. Boybeyi (Dü.) içinde, 100. Doğum Yıldönümünde Hasan-Âli Yücel (18 Şubat 1998, Ankara) (s. 163-164). Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Yücel, H.-Â. (1999). Hasan-Âli Yücel’in TBMM Konuşmaları (Cilt 2, 1943-1946). (C. Y. Eronat, Dü.) Ankara, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• https://www.ktb.gov.tr/TR-96304/ataturk39un-genclige-hitabesi.html (Erişim: 10.04.2025).
• https://www.ktb.gov.tr/TR-96294/10-yil-nutku.html (Erişim: 10.04.2025).