The Relationship Between Karapapak Turks Gravestones with Central Asia Gravestone

Year 2024, Volume: 24 Issue: 2, 507 - 524, 17.12.2024

Ulaş Kılıç

https://doi.org/10.32449/egetdid.1528728

Abstract

Within the scope of the study, the villages and district centers of Karapapak (Terekeme) Turks located in Ardahan, Kars, Kayseri and Sivas provinces were visited and examples of tombstones made by Karapapak Turks and resembling Central Asian stone sculptures were examined in these settlements. Through the tombstones examined in these provinces, it was discussed how a Sunni Turkish tribe called Karapapak, Terekeme or Papakli adopted the tombstone making traditions seen in Huns, Gokturks and other Turks. The tombstones made by Karapapak Turks at the end of the 19th century and in the 20th century will show us that the tradition of making tombstones in the form of human statues continued afterwards. These abstract human statue tombstones were made by a Sunni Turkish tribe in Anatolia and are examples that have close similarities with Central Asian stone sculptures with their head, neck, shoulder, abdomen and in some examples, face, hand, arm and skirt depictions. The most striking aspect of these gravestones, which are generally known to have been made for noble or well-off people, is that almost all of the male graves are covered with a papak-shaped head form, in order to emphasize the Karapapak identity. As a result of the research, it has been revealed that the tradition of making gravestones in the form of human statues, which began in Central Asia, was continued by the Karapapak Turks until recent times.

Keywords

Turkish Gravestones, Karapapak, Central Asia, Stone Father, Stone Granny

Karapapak Türkleri Mezar Taşlarının Orta Asya Mezar Taşlarıyla İlişkisi

Abstract

Çalışma kapsamında, Ardahan, Kars, Kayseri ve Sivas illerinde bulunan Karapapak (Terekeme) Türklerine ait köy ve ilçe merkezlerine gidilerek bu yerleşim merkezlerinde, Karapapak Türkleri tarafından yapılan ve Orta Asya taş heykellerine benzeyen mezar taşı örnekleri incelenmiştir. Bu illerde incelenen mezar taşları üzerinden Karapapak, Terekeme ya da Papaklı isimleriyle ifade edilen Sünni bir Türk boyunun Hun, Göktürk ve diğer Türklerde görülen mezar taşı yapma geleneklerine nasıl sahip çıktıkları ele alınmıştır. Karapapak Türkleri tarafından, XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılda yapılmış mezar taşları, bize insan heykeli formlu mezar taşı yapma geleneğinin geç tarihlere kadar devam ettirildiğini gösterecektir. Bu soyut insan heykeli formlu mezar taşları, Anadolu’da Sünni bir Türk boyu tarafından yapılmış mezar taşları olup baş, boyun, omuz, karın ve kimi örneklerde ise yüz, el, kol, etek betimlemesiyle Orta Asya taş heykelleriyle yakın benzerlikleri bulunan örneklerdir. Genellikle soylu veya durumu iyi kişiler için yapıldığı öğrenilen bu mezar taşlarının en dikkat çekici yanı, erkek mezarlarının neredeyse tamamının papak şeklindeki başlık formuyla ele alınarak Karapapak kimliğinin vurgulanmak istenmesidir. Yapılan araştırma sonucunda, Orta Asya’da başlayan insan heykeli formlu mezar taşı yapma geleneğinin Karapapak Türkleri tarafından yakın tarihlere kadar devam ettirildiği ortaya çıkarılmıştır.

Keywords

Türk Mezar Taşları, Karapapak, Orta Asya, Taş Baba, Taş Nine

Ethical Statement

Bu çalışma etik beyan gerektirmemektedir

References

• Aktemur, A. M. (2012). Ardahan çevresindeki soyut insan heykeli formlu mezar taşları. Eser Ofset Matbaacılık.
• Akiner, S. (1983). Islamic peoples of the Soviet Union. Kegan Paul International.
• Alyılmaz, C. (2012). İslamiyet öncesi Türk eserleri. Türk Dünyası Mimarlık ve Şehircilik Abideleri.
• Andrews, P. (1989). Ethnic groups in the Republic of Turkey.
• Bala, M. (1967). Kara-Papak. İslam Ansiklopedisi (Cilt 6). MEB Yayınları.
• Bala, M. (1977). Karapapak. İslam Ansiklopedisi. MEB Yayınları.
• Belli, O. (2002). Türklerde taş heykeller ve balballar. Türkler, 3(19).
• Buğrul, H. (2010). Van Bitlis yöresi XII.-XV. yüzyıl mezar taşlarının İslam öncesi Orta Türk mezar taşları ile bağlantıları [Yayımlanmamış doktora tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Bournoutian, G. (2017). The population of the South Caucasus according to the 1897 general census of the Russian Empire. Iran and the Caucasus.
• Çoruhlu, Y. (2007). Erken devir Türk sanatı. Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2007). Erken devir Türk sanatının ABC’si. Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2016). Eski Türklerin kutsal mezarları kurganlar. Ötüken Neşriyat.
• Gündoğdu, H. (2001). Tarihi kalıntıları ile Çıldır. Çıldır Kaymakamlığı Kültür Yayınları.
• Hakan, E. (2013). Kars Karapapağları (Terekemeleri). Sakarya Üniversitesi.
• Kaburev, G. V. (2023). Turkic stone statues and funerary structures in Altai and Tien-Shan. Chronicle of the Turkic Civilization, 1. Altai State University Publishing House.
• Kırzıoğlu, M. F. (1972). Dede Korkut Oğuznameleri ışığında Karapapaklar. Türk Ocağı Erzurum Şubesi.
• Kırzıoğlu, M. F. (1993). Osmanlılar’ın Kafkas-elleri’ni fethi: 1451–1590.
• Kırzıoğlu, M. F. (1996). Khazar’ın Kazak ve Borçalı boylarından oluşan Karapapaklar’da insan heykelli kabir taşları yapma geleneği. İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri. Türk Tarih Kurumu.
• Mutlu, İ. (2015). Tokmak-Burana’daki taş balballar [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Ögel, B. (2003). İslamiyet’ten önce Türk kültür tarihi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ölçer, S. (1998). Mihrali Bey [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• Özkan, H. (2000). Erzincan ve çevresinde Orta Asya Türk geleneğini sürdüren bezemeli mezar taşları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15.
• Papakçı, Z. (2010). Terekemeler (Karapapaklar).
• Pappas, T. (Ed.). (1994). An ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Press.
• Sağıroğlu Arslan, A. (2017). “Taşlar konuşur”: Türk mezar taşlarının biçim dili. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3), 1923–1937.
• Togan, Z. V. (1932). Azerbaycan etnografyasına dair. Azerbaycan Yurt Bilgisi, 2.
• Tsutsiev, A. (2014). Atlas of the ethno-political history of the Caucasus. Yale University Press.
• Türkoğlu, İ. (2001). Karapapaklar. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 24).
• Valehoğlu, F. (2005). Qarapapaqlar və onların XIX əsr hərb tarixi.
• Vural, M. (2018). Elviye-i Selase’den Anadolu’ya göç: Kayseri’deki 93 muhacirleri. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 1–7.
• Yılmaz, S. (2007). Türkiye’de ve Kafkasya’da yaşayan Karapapak (Terekeme) Türkleri tarihi ve kültürü. Prizma Press Matbaacılık.