ZİRAİ TEŞVİK: OSMANLI DEVLETİ’NDE PAMUK ÜRETİMİNİ ARTTIRMA TEŞEBBÜSLERİ

Yıl 2023, Cilt: 38 Sayı: 2, 497 - 522, 28.12.2023

Emel Demir Görür

https://doi.org/10.18513/egetid.1384758

Öz

1860’lı yıllarda İngiliz dokuma fabrikaları, başlıca hammaddeleri olan pamuğu Amerika’dan ithal etmekteydiler. Ancak Amerika’da iç savaşın patlak vermesi ve savaş tehlikesinin pamuk ithaline engel olma ihtimali fabrika sahiplerini telaşa düşürdü. Zira İngiltere, ithal ettiği pamuğun yüzde 80’inden fazlasını Amerika’dan ithal etmekteydi ve böyle bir ihtimalin gerçekleşmesi, fabrikaların üretime ara vermesine, çalışanların da işsiz kalmasına sebebiyet verecekti. Bu süreçte İngiltere, çözüm için yönünü şarka döndü. Osmanlı topraklarında pamuk yetiştirilmesini teşvik etmek ve pamuk cinsini ıslah etmek için Osmanlı Hükümeti nezdinde teşebbüslerde bulundu. İngilizlerin Osmanlı topraklarında pamuk ziraatını geliştirmek için yaptıkları teşebbüsler etkili oldu ve 1862 tarihli irade ile pamuk ekimi teşvik edildi. Yeni ekim yöntemleri ve tekniklerinin uygulanmasının ardından İngiltere, kaydedilen gelişmeleri görmek amacıyla 1864 yılında Osmanlı ülkesinde konuşlanmış konsoloslarına toplamda yirmi beş sorudan oluşan iki anket gönderdi. Anketlerde; pamuk ekilen toprak hektarından ekilen tohumun türüne, vergi sisteminden pamuk ziraatında çalışan işçilerin sayısına kadar birçok soru yer aldı. Bu sorulara ek olarak mevcut pamuk üretimi, üretimin artış ihtimali, yaşanabilecek aksilikler ve çözüm önerilerin yer aldığı bir rapor yazmaları istendi. Ülkenin dört bir tarafından tarım, özelde ise pamuk ziraatı hakkında ayrıntılı bilgiler sunan raporlar hazırlandı, devletin taşra eyaletlerinin zirai durumu, dönemin sosyo-ekonomik yapısı hakkında ayrıntılı bilgiler sunuldu. Bu çalışmada, 1862-1864 yıllarında Osmanlı Devleti’nde pamuk ziraatını geliştirmek için yapılan teşebbüsler ve kaydedilen gelişmeler incelemeye tabi tutulmuştur. Çalışmanın ana kaynaklarını Osmanlı ve İngiliz Arşiv Vesikaları oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, İngiltere, pamuk, ziraat, ticaret.

Etik Beyan

Etik Beyan gerekli değildir.

Kaynakça

• Aksüt 1944 Ali Kemâlî Aksüt, Sultan Azizin Mısır ve Avrupa Seyahati, Ahmet Sait Oğlu Kitabevi, İstanbul. Baskıcı 2003 Murat Baskıcı, “Osmanlı Tarımında Makineleşme: 1870-1914”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 58/1, s. 29-53.
• Çadırcı 1997 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Damlıbağ 2011 Fatih Damlıbağ, “Batı Anadolu’da İhracat İçin Pamuk Üretimi (1860-1870)”, Sosyal Siyaset Konferansları, 60/1, s. 433-434.
• Damlıbağ 2014 Fatih Damlıbağ, “Manchester Pamuk Tedarik Birliği ve Osmanlı Devleti’ndeki Faaliyetleri”, Sultan Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, cilt 1, s. 85-98.
• Dunstan 1908 Wyndham Dunstan, Report on Agriculture in Asia Minor, with Special Reference to Cotton Cultivation, Majesty’s Stationery Office, London.
• Frangakis-Syrett 1998 Elena Frangakis-Syrett, “İzmir’de Pamuk ve Kumaş Ticareti (18. Yüzyılın İkinci Yarısından 19. Yüzyılın Başlarına)”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder, Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul s. 101-118.
• Görür 2023 Halil İbrahim Görür, İngiltere’nin Doğu Siyaseti ve Bağdat Başkonsolosluğu (1875 -1879), Gazi Kitabevi, Ankara.
• Güran 1992 Tevfik Güran, “Zirai Politika ve Ziraatte Gelişmeler, 1839-1876”, 150. Yılında Tanzimat, Yay. Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 219-233.
• Güran 1998 Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar, Eren Yayınları, İstanbul.
• Issawi 1980 Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, University of Chicago Pres, Chicago.
• Issawi 1988 Charles Issawi, The Fertile Crescent 1800-1914, A Document Economic History, Oxford University Press.
• İzmir’de Pamuk Ziraati 1341 İzmir’de Pamuk Ziraati, Türk Sözü Matbaası, Adana 1341.
• Kasaba 1988 Reşat Kasaba, The Ottoman Empire and the World Economy, the Nineteenth Century, State University of New York Press, Albany.
• Kurmuş 1982 Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Savaş Yayınları, Ankara.
• Kurmuş 1987 Orhan Kurmuş, “The Cotton Famine and its Effects on the Ottoman Empire”, The Ottoman Empire and the World-Economy, Ed. Huri İslamoğlu-İnan, Cambridge University Press, s.160-169.
• Kurmuş 2012 Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, 2. Baskı, Yordam Kitap, İstanbul 2012.
• Özgün 2014 Cihan Özgün, Bereketli Topraklarda Üretmek ve Paylaşmak İzmir ve Çevresinde Ticari Tarım (1844-1914), İzmir Büyükşehir Belediyesi, İzmir.
• Pamuk 2004 Şevket Pamuk, “Commodity Production for World-Markets and Relations of Production in Ottoman Agriculture, 1840-1913”, The Ottoman Empire and the World-Economy, Ed. Huri İslamoğlu-İnan, Cambridge University Press, Cambridge, s. 178-202.
• Pamuk 2006 Şevket Pamuk, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Para 1326-1914”. Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1600-1914 (S. Alper Çev.), C. II, H.İnalcık, D. Quataert (Ed.), 2. Baskı, Eren Yayınları, İstanbul s. 1055-1093.
• Peker 2018 Ekrem Hayri Peker, “Bursa Valisi Ahmed Vefik Paşa ve 93. Muhacirlerinin Hüdâvendigâr Vilayeti’ne Yerleştirilmesi” Bursa Günlüğü, S. 2, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa, s. 26-29.
• Quataert 2008 Donald Quataert, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, Çev. Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Sandford 1862 William Sandford, On Cotton Growing in Turkey and Syria, J. E. Taylor, London. The metric system 1898 The Metric System of Weights and Measures, by Hartford Steam Boiler Inspection and Insurance Co.
• Toksöz 2010 Meltem Toksöz, Nomads, Migrants and Cotton in the Eastern Mediterranean, The Making of the Adana-Mersin Region 1850-1908, BRILL, Leiden & Boston.
• Uğuz 2006 Uğuz, Sacit, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Mersin Limanında Pamuk Ticareti”, VIII. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu (27.05.2016 -28.05.2016), Ankara, s. 257-272.
• Watts 1871 Isaac Watts, Cotton Supply Association: Its Origin and Progress, Tubbs & Brook, Manchester.
• Zupko 1985 Ronald Edward Zupko, A Dictionary of Weights and Measures for the British Isles: The Middle Ages to the Twentieth Century, American Philosophical Society, Philadelphia.