From Madrasa to Rüşdiye: Sakallızade Madrasah and Sofya Rüşdı̇ye School

Yıl 2024, Cilt: 39 Sayı: 1, 399 - 421, 26.07.2024

Mehmet Tuğrul

https://doi.org/10.18513/egetid.1424767

Öz

Until modern times, the Ottoman State offered all of its educational services to the public through waqfs. These kind of services were organized through mektebs and madrasas. The modernization movements in the Ottoman State were effective in the field of education, as in many areas, and educational services were planned by the central government. In the last period of Mahmud II, an organization called rüşdiye mektebs and the Mekatib-i Rüşdiye Nezareti, which today corresponds to secondary education institutions, were established. However, this institution was short-lived. After the Tanzimat, as a result of the attempts of Sultan Abdülmecid, a three-stage education system was started, thus, middle school began to become widespread in the Ottoman State. The Sofia Rüşdiye Mekteb, which is the main subject of this research, was established during the reign of Abdülmecid. Due to the school construction activities that started in many parts of the Ottoman State, inactive madrasa buildings were used as rüşdiye mektebs until new buildings were built in some places. So much so that the Sakallizade Madrasa in Sofia is one of these schools. In this paper, the process of moving the newly built building of Sofia Rüşdiye Mekteb, which was decided to start educational activities in the Sakallızade Madrasa, is discussed by using archive documents.

Anahtar Kelimeler

Rüşdiye School, Sakallızade Madrasah, Bulgaria, Sofia, Waqf

MEDRESEDEN RÜŞDİYEYE: SAKALLIZÂDE MEDRESESİ VE SOFYA RÜŞDİYE MEKTEBİ

Öz

Osmanlı Devleti eğitim hizmetlerinin tümünü modern zamanlara değin vakıflar vesilesiyle görmüştür. Bu hizmetler mektep ve medreseler vasıtasıyla icra edilmiştir. Osmanlı Devleti’nde meydana gelen modernleşme hareketleri birçok alanda olduğu gibi eğitim alanında da etkili olmuş ve bu hizmetler merkezi yönetim tarafından organize edilmeye başlanmıştır. Bu kapsamda II. Mahmud’un son dönemlerinde günümüzde orta öğretim kurumlarına karşılık gelen rüşdiye mektepleri kurulmaya başlanmış ve Mekâtib-i Rüşdiye Nezâreti teşekkül edilmiştir. Ancak bu kurum kısa süreli olmuştur. Tazminat Fermanı’nın kabulü sonrasında Sultan Abdülmecid’in girişimleri neticesinde üç kademeli eğitim sistemine geçilmiş ve rüşdiyeler Osmanlı ülkesinde yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu çalışmaya konu edilen Sofya Rüşdiye Mektebi’nin kuruluşu da işte bu döneme denk gelmektedir. Devletin birçok yerinde başlayan mektep inşa faaliyetleri nedeniyle bazı yerlerde yeni binalar inşa edilene kadar âtıl vaziyette bulunan medrese binaları rüşdiye mektebine dönüştürülmüştür. Sofya’daki Sakallızâde Medresesi de bunlardan biridir. Bu çalışmada arşiv belgeleri ışığında Sofya’da kurulmasına kara verilen rüşdiye mektebinin ilk başta Sakallızâde Medresesi’nde eğitim faaliyetlerine başlaması ve yeni binaya geçiş süreci ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Rüşdiye Mektepleri, Sakallızâde Medresesi, Bulgaristan, Sofya, Vakıf

Kaynakça

• Altınova 2010 Ayşegül Altınova, Osmanlı Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Baltacı 1976 Cahit Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul. Baltacı 2004 Cahit Baltacı, “Osmanlılar’da Mektep”, TDVİA, C. 29, s.6-7.
• Beydilli 1995 Kemal Beydilli, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826), Eren Yayıncılık, İstanbul.
• Bilecik 2015 Gülberk Bilecik, “Sofya’da Günümüze Ulaşan Osmanlı Mimari Eserleri”, Yeni Türkiye Rumeli Balkanlar Özel Sayısı, C. II, Ankara, s.1916-1926.
• Bilge 1984 Mustafa Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul.
• Bozdemir 1991 İbrahim Bozdemir, Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Eğitim ve Öğretim, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Çelebi ty Ahmed Çelebi, İslâmda Eğitim-Öğretim Tarihi, Damla Yayınevi, İstanbul.
• Doğanay Kaya 2011 Fatma Doğanay Kaya, Tanzimât’tan Cumhuriyet’e Rüşdiye Mektepleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, Erzurum
• Evered 2012 Emine Ö. Evered, Empire and Education under the Ottomans: Politics, Reform, and Resistance from the Tanzimat to the Young Turks, London, New York: I. B. Tauris & Co Ltd.
• Findley 1996 Carter Vaughn Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, İstanbul.
• Hızlı 1997 Mefail Hızlı, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim, Bursa.
• İhsanoğlu 2001 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Osmanlı Medrese Tarihçiliğinin İlk Safhası (1916-1965)”, Belleten, LXIV/240, s.541-582.
• İpşirli 1989 Mehmet İpşirli “Bulgaristan’daki Türk Vakıflarının Durumu (XX. Yüzyıl Başları)”, Belleten, C. 53, S. 207-208, s.679-708.
• İpşirli 2003 Mehmet İpşirli, “Osmanlı Dönemi Medrese”, TDVİA, C. 28, s.327-333
• İskit 1943 Server Rifat İskit, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Tan Basımevi, İstanbul.
• İzgi 1997 Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul.
• Koçer 1974 Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul.
• Kodaman 1988 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Koyuncu 2006 Aşkın Koyuncu, “Bulgaristan’da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi (1878-1908)”, OTAM 20, s.197-243.
• Kütükoğlu 2000 Mübahat S. Kütükoğlu, XX: Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara.
• Lekesiz 1989 Hulusi Lekesiz, Osmanlı İlmi Zihniyetinde Değişme, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Mazower 2013 Mark Mazower, Selanik Hayaletler Şehri, Alfa Yayıncılık, İstanbul.
• Mercimek 2019 Yunus Mercimek, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Sofya, Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nohl 2008 Arnd-Michael Nohl, “The Turkish Education System and its History – an Introduction”, Education in Turkey, ed. Arnd-Michael Nohl, Arzu Akkoyunlu-Wigley, Simon Wigley, Münster: Waxmann Verlag, s.15-48.
• Öztürk 2007 Cemil Öztürk, “Eğitim ve Eğitim Kurumları”, TDVİA, C. 33, s.565-568.
• Somel 2001 Sina Akşin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839–1908, Leiden: Brill.
• Somel 2015 Selçuk Akşin Somel, Osmanlı’da Eğitimin Moderneleşmesi (1839-1908), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Şimşir 1986 Bilal N. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Taşer 2010 Seyit Taşer, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tuğlacı 1984 Pars Tuğlacı, Bulgaristan ve Türk-Bulgar İlişkileri, Cem Yayınevi, İstanbul.
• Tuğrul 2020 Mehmet Tuğrul, Balkanlarda Şehir ve Vakıf İlişkisine Dair Mukayeseli Bir Örnek: Selanik ve Sofya, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İstanbul.
• Tuğrul ve Bulut 2021 Mehmet Tuğrul ve Mehmet Bulut, “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Kültürel Hayat: Selanik ve Sofya”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, C. 10, S. 2, s.601-633.
• Unat 1964 Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara
• Uyanık 2009 Ercan Uyanık, “Tanzimat Döneminde Modern Eğitimin Yaygınlaştırılması Yolunda Pratik Bir Çözüm: Yarı(m) Rüştiyeler”, Tarih Dergisi, S. 49/1, s.91-111.
• Ülkütaşır 1965 M. Şakir Ülkütaşır, “Sıbyan Mektepleri”, Türk Kültürü, S. 33, s.594-600.
• Ünal 2015 Uğur Ünal, II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüşdiyeleri (1897-1907), Türk Tarih Kurumu, Ankara