Daphne’de Eski Bir Sağlık Kültü ve Bir Adak Yapısı Olarak Şeyh Yusuf el-Hekim Köprüsü Bağlamlarında Kültürel Örüntüler

Year 2025, Volume: 6 Issue: 1, 65 - 107, 01.07.2025

Ender Özbay

https://doi.org/10.70029/esbd.1722192

Abstract

Bu çalışma, Hatay’ın Defne İlçesi’nde, tarihî Antakya kent merkezinin 8 km güneyinde yer alan Harbiye’de tespit ettiğimiz tek gözlü, düzgün kesme taş örgülü ve kitabeli bir köprünün tanıtımını ve bu köprüden hareketle katmanlı bir kültürel araştırmayı içermektedir. Antik dönemde Daphne olarak bilinen, Zeus, Apollon tapınaklarına, hamamlara, villalara, Bizans döneminde kiliselere evsahipliği yapmış ve Osmanlı Dönemi’nde Beyt’ül-Mâ (su evi) olarak ünlenmiş Harbiye’deki köprü, altından akan derenin vesile olduğu sarmaşıklı, çınarlı, defneli orman dokusu içinde oldukça pitoresk özelliklerde, kırsal halk mimarlığından beklenebilecek estetik yaklaşımı görece aşkın bir yapıdır. Tercih edilen malzeme, örgü tekniği, kemer formu, sembolik nitelikteki minyatür kitabe köşküyle klasik Osmanlı köprülerine öykünen bir mimarlık eseridir. Köprünün, yakınlarında bulunan, Şeyh Yusuf el-Hekim menkıbevi kişiliği etrafında gelişen ve türbeler topluluğu halinde somutlaşmış bir sağlık kültüyle ilişkili bir adak yapısı olduğu anlaşılmıştır. Makalede, yapı kitabelerinden, arkeolojik bulgulardan, tarihsel ve kültürel verilerden hareketle yapı özellikleri, bâni ve usta kimlikleri hakkında bilgi sunulmakta; söz konusu somut kültür varlıklarının oluşumunu etkilemiş olabilecek soyut kültür varlıkları olarak Asklepios’tan Yusuf el-Hekim kültüne olası dönüşümler, baniler, benzerlikler bağlamlarında Antakya’dan Mersin’e, Lazkiye’ye varıncaya tespit ve değerlendirmeler yapılmaktadır. Görkemli geçmişinden günümüze türlü tahribatların yol açtığı kültürel kayıplarla, büyük değerler yitirerek ulaşan Harbiye (tarihî Daphne) beldesi ve Antakya açısından elde kalan nadir somut kültür varlıklarından olan bu köprü, ilişkili türbe topluluğu ve antik fragmanlar, kritik kültürel göstergeler olarak da önemlidir ve korunmalıdır.

Keywords

köprüler , Asklepios , Antakya , Daphne , türbe , mimarlık tarihi , kült yapıları

Cultural Patterns in the Contexts of an Old Health Cult and the Sheikh Yusuf al-Hekim Bridge as a Votive Structure in Daphne

Abstract

This study includes the introduction of a single-eyed, regularly cut stone bridge with an inscription that we discovered in Harbiye, Defne District of Hatay, eight kilometer south of the historical Antakya city center, known as Daphne in ancient times, which hosted temples of Zeus and Apollo, baths, villas, churches in the Byzantine period and became famous as Beyt’ül-Mâ (water house) in the Ottoman Period, and a layered cultural research based on this bridge. The bridge, which is quite picturesque within the forest texture of ivy, plane trees and laurels on a stream, which is the main reason for its existence, is relatively beyond the aesthetic approach that can be expected from rural folk architecture, and imitates classical Ottoman bridges with its preferred material, knitting technique, arch form and symbolic miniature inscription kiosk. It has been understood that the bridge is a votive structure related to a health cult that developed around the legendary personality of Sheikh Yusuf el-Hekim and embodied in a group of tombs located nearby. Based on the building inscriptions, archaeological findings, historical and cultural data, the building features, the identities of the patron and master; the cult features from Asklepios to Yusuf el-Hekim as intangible cultural assets that may have affected the formation of the concrete cultural assets in question, and possible transformations, from Latakia to Antakya and Mersin, and the visuals supporting these are presented. This bridge, the associated tomb group and ancient fragments, which are rare tangible cultural assets remaining from the point of view of the town of Harbiye (historical Daphne), which has reached the present day with great losses and losses of cultural values ​​due to various destructions from its glorious past, are also important as critical cultural indicators and should be protected.

Keywords

arch bridges , Asklepios , Antiochia , Daphne , tomb , architectural history , cult structures

References

• Acar, T. (2016a). Uşak’ta Türk Dönemi Taş Köprüleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(25), 23-45. http://dergipark.gov.tr/sbe/issue/27211/291199 adresinden alındı
• Acun, H. (2014). Anadolu’daki Namazgâhlı Köprüler. M. Acara Eser, E. Bilget Fataha, & G. Koyun (Dü) içinde, XVI. Oratçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (18-20 Ekim 2012) Bildirileri (Cilt 1, s. 1-14). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
• Ağbaht, M., & Greve, M. (2024). The Fann, a Genre of Oral Poetry in Antiochian Arabic: Remarks on Form and Performance Practice. Journal of Semitic Studies, 69(2), 965-990. doi:https://doi.org/10.1093/jss/fgad048
• Akar Tanrıver, D. (2017). Smyrna’da Asklepios Kültü. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi(38), 117-130. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/307869 adresinden alındı
• Akçıl Harmankaya, N. Ç. (2022). Köprü Köşklerine Bir Örnek: Edirne Mecidiye Köprüsü Kitabe Ve Seyir Köşkü. Sanat Tarihi Dergisi, 31(2), 1517-1539. doi:https://doi.org/10.29135/std.1146205
• Akçıl, N. Ç. (2012). Uzunköprü - Ergene Nehri Üzerinde XV. Yüzyılın Ortalarına Doğru İnşa Edilen Köprü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 42, s. 266-267). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 03 20, 2019 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/uzunkopru--ergene adresinden alındı
• Altun, H. (2019). Asklepios Kültü ile Düşler ve Tedavi. Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Antakya Gazetesi. (2021, 01 19). Köprü Duvarı 2 Yıldır Yıkık. 06 08, 2025 tarihinde https://antakyagazetesi.com/kopru-duvari-2-yildir-yikik/ adresinden alındı
• Antioch Excavation Collection. (1932, 05 23). The Excavation of Antioch-on-the-Orontes. (P. University, Prodüktör) 06 08, 2025 tarihinde Antioch Excavation Collection, Department of Art and Archaeology, Princeton University: https://collections.visualresources.princeton.edu/Detail/objects/3405 adresinden alındı
• Antioch Excavation Collection. (1934, 08 23). The Excavation of Antioch-on-the-Orontes. Antioch Excavation Collection, Department of Art and Archaeology, Princeton University: https://collections.visualresources.princeton.edu/Detail/objects/4599 adresinden alındı
• Aslanoğlu, İ. (2010). Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı (1923-1938). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Atak, E. (2008). Erken Osmanlı Köprüleri. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Aydın Kültür Envanteri. (2012). Ankara: T.C. Aydın Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Bartlett, W. H. [1961]. Asi Kenarlarında (1836). (E. Kızıldağlı, Çev.) Ankara: Yargıçoğlu Matbaası.
• Batur, A. (2009). Geç Osmanlı Mimarlığında Betonarme Yapım Tekniği [2. Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi’ne (6-8 Ekim 2004) sunulmuş bildiri]. Mimarlıkta Malzeme(13), 39-44. http://www.mimarist.org/mimarlikta-malzeme/ adresinden alındı
• Bayatlı, A. (2015). Edirne Taş Köprüleri. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Bozkurt, O. (1952). Koca Sinan’ın Köprüleri. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fak. Doçentlik Çalışması / Pulhan Matbaası .
• Can, R., Çapar Abacı , L., & Kadıoğlu, S. (2011). Öldükten Sonra da Şifa Dağıtan Bir Tıp Adamı: Şeyh Yusuf El Hekim. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 1(1), 29 - 32. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mutftd/issue/43156/523399 adresinden alındı
• Carlier, J. (2000). Asklepios. Y. Bonnefoy (Dü.) içinde, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü (L. Arslan, Çev., Cilt 1, s. 78-80). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Cengiz, A. K. (2009). Hatay’da İki Dillilik. Etkileşim ve Değişme Boyutunda Antakya Geleneksel Kültürü - İnançlar, Gelenekler ve Ritüeller (s. 273-311). içinde Antakya: Antakya Kent Akademisi.
• Çam, N. (2010). Türk Kültür Varlıkları Envanteri 01 - Adana. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çam, N., Agah, H., & Berberoğlu Şen, B. N. (2023). Hatay Vakıf Eserleri. İstanbul: Vakıf Katılım.
• Çeçen, K. (1988). Sinan›ın Yaptığı Köprüler. Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri (Cilt 1, s. 429-438). içinde İstanbul: T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Çulpan, C. (2002). Türk Taş Köprüleri – Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar (2 [İlk Basım 1975] b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Defne Belediyesi. (2025, 06 08). Faaliyet Raporları (2016-2024). https://defne.bel.tr/faaliyet-raporlari adresinden alındı
• Defne Kaymakamlığı. (2025). Mahalle Muhtarları. 06 08, 2025 tarihinde http://www.defne.gov.tr/muhtarlarimiz-telrehberi adresinden alındı
• Demir, A. (1996). Çağlar İçinde Antakya. İstanbul: Akbank Yayınları.
• Demirhan Erdemir, A. (1994). Dâvûd-i Antâkî. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 9, s. 26-27). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/davud-i-antaki adresinden alındı
• Develi, Ş. (1991). Dünden Bugüne Mersin 1836-1990 (2 b.). Mersin: Yorum Basın yayın Ltd.
• Djobadze, W. (1986). Archeological Investigations in the Region West of Antioch on-the-Orontes. Stuttgart: Franz Steiner Verlag Wiesbaden GMBH.
• Downey, G. (1963). Ancient Antioch. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
• Duman, L. (2016). Vatan’ın Son Parçası Hatay’daki Uluslaştırma Politikaları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Erhat, A. (2000). Mitoloji Sözlüğü (9 b.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eyice, S. (1981). XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu. Sanat Tarihi Yıllığı(9-10), 163-190. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusty/issue/34329/380335 adresinden alındı
• Eyice, S. (1989). Alpullu Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 2, s. 530). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 04 16, 2019 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/alpullu-koprusu adresinden alındı
• Eyice, S. (1992d). Büyükçekmece Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 6, s. 520-521). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 04 7, 2019 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/buyukcekmece-koprusu adresinden alındı
• Eyice, S. (1994e). Ekmekçizâde Ahmed Paşa Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 10, s. 547). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/ekmekcizade-ahmed-pasa-koprusu adresinden alındı
• Eyice, S. (1996). Gazi Mihal Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 13, s. 461-462). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/gazi-mihal-koprusu adresinden alındı
• Gümüş, M. D. (Dü.). (2023). İstanbul Art Nouveau›su. İstanbul: alBaraka Yayınları.
• Gündüz, A. (2009). XVI. Yüzyılda Antakya Kazası (1550-1584). Antakya: Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları.
• Halayqa, I., & Ağbaht, M. (2014/2015). Agricultural Terms in the Arabic Dialects of Antioch and Ramallah: an Ethnographic and Lexical Comparison. Doğu Araştırmaları - Doğu Dil, Edebiyat, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Dergisi(13-14), 135-158.
• Hasol, D. (2017). 20. Yüzyıl Türkiye Mimarlığı (2 b.). İstanbul: YEM (Yapı-Endüstri Merkezi) Yayınları.
• Hatay İl Yıllığı - 1973. (1973). Adana: T.C. Hatay Valiliği (Baskı: Kemal Matbaası).
• Hatay Kültür Envanteri. (2011). Ankara: Hatay Valiliği Yayınları.
• Hatay Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü-A. (2025). Taşınmaz Kültür Varlıkları ve Sit Alanları. 06 23, 2025 tarihinde T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlükleri: https://korumakurullari.ktb.gov.tr/TR-242696/tasinmaz-kultur-varliklari-ve-sit-alanlari.html adresinden alındı
• Hatay Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü-B. (2025). Tescil Kararları. 05 19, 2025 tarihinde T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlükleri: https://korumakurullari.ktb.gov.tr/TR-242230/hatay--kultur-varliklarini-koruma-bolge-kurulu-mudurlug-.html adresinden alındı
• HatayTube. (2015, 03 06). 2 Mart 2015 Harbiye Şelalesi sel felaketi. 06 08, 2025 tarihinde HatayTube Facebook Hesabı: https://www.facebook.com/watch/?v=952791788079021 adresinden alındı
• II. Abdülhamid Koleksiyonu. (19. Yy. sn. - 20. Yy. bş.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. http://katalog.istanbul.edu.tr/client/tr_TR/default_tr/search/results?te=&lm=IUNEKABDUL adresinden alındı
• İlter, F. (1978b). Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yayınları.
• İlter, İ. (1995). Türkiye Karayollarının Tarihsel Gelişimi. İstanbul: TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi.
• İnce, G. (2009). Hatay’da Bulunan Ziyaret-Yatır Yerleri İle İlgili İnanışlar Ve Bu Ziyaretler Etrafında Oluşan Efsaneler. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Halk Bilimi Yüksek Lisans Tezi.
• Kalaycıoğlu, M. (2001). Hatay Halk Bilimi - II. Hatay: İhsan Ofset.
• Kara, A. (2005). 19. Yüzyılda Bir Osmanlı Şehri Antakya. İstanbul: IQ Yayınları.
• Karasu, M. (1997). Doğa ve Tarih Beldesi Harbiye. Antakya.
• Kenfield, S. (2014). Antakya Kazılarının Tarihçesi. S. Redford (Dü.) içinde, Antioch on the Orontes (Early Explorations in the City of Mosaics) | Asi’deki Antakya (Mozaikler Şehrinde İlk Araştırmalar) (A. Keskin, & T. Şare, Çev., s. 37-77). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Keser, İ. (2005). Nusayrilik - Arap Aleviliği (5 b.). Adana: Karahan Kitabevi.
• Kızıldağlı, E. (1943). Antakya Kapılarında. İstanbul: Başarı Yayınları.
• Kızıldağlı, E. (1964). Halk Hazineleri (İnançlarımız). İstanbul: Doğruluk.
• Köy İşleri Bakanlığı. (1965). Köy Envanter Etüdlerine Göre Hatay. Ankara: Köy İşleri Bakanlığı Yayınları.
• Kuban, D. (2021). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayın.
• Matson Photograph Collection. (1936). Daphne. The falls. Library of Congress Prints and Photographs Division. 06 08, 2025 tarihinde https://www.loc.gov/pictures/item/2019693861/ adresinden alındı
• Mersin Kazanlı Esirzade Taziye Merkezi. (2025, 02 12). Kasım Güven’in Eşi (...) Vefat... Facebook: https://www.facebook.com/groups/168281820470758/?locale=el_GR adresinden alındı
• Najbjerg, T., & Moss, C. (2014). Antiokheia Orontes’in Greko-Latin Dönem Tarihçesi. S. Redford (Dü.) içinde, Antioch on the Orontes (Early Explorations in the City of Mosaics) | Asi’deki Antakya (Mozaikler Şehrinde İlk Araştırmalar) (A. Keskin, & T. Şare, Çev., s. 23-35). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Nakib, B. (2004). Antakya Ağzı Dilbilgisi ve Sözlük. Antakya: Hatay Folklor Araştırmaları Derneği Yayınları.
• Nakib, B. (2012). Eski Antakya’dan Görünümler, Tarihsel Yapılar ve Eski Ünlü Yerler. Antakya: Antakya Belediyesi Kültür Yayınları.
• O’Connor, C. (1993). Roman Bridges. Cambridge: Cambridge University Press.
• Özbay, E. (2008). Mucizeler Dağı’nda Tanrıyı Duymak - St. Symeon Stylite Manastırı. Hatay (Kültür ve Keşif) Dergisi(16 / Ekim ), 6-13.
• Özbay, E. (2017a). Antakya Kırsal Çevresinde Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Bir Gösterge Olarak Eski Ev Mimarisi. H. Mertcan (Dü.) içinde, Asi Gülüşlüm - Ah Güzel Antakya (s. 225 -244). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özbay, E. (2017b). Kültürel Bir Fenomen ve İmge Olarak Halk Kahramanı Cemil Hayek ve Hakkında Söylenegelen Halk Destanı. H. Mertcan (Dü.) içinde, Asi Gülüşlüm - Ah Güzel Antakya (s. 97-111). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özbay, E. (2020). Büyük Mendere, Küçük Menderes ve Gediz Havzalarındaki Türk Dönemi Köprüleri. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Özbay, E. (2023). Hatay - Aşağı Asi Havzası Kırsal Mimarisinde Yapı Ustaları, Gelenekleri Ve Terminolojisi Üzerine Bir Araştırma. Sanat Tarihi Yıllığı(32), 389-429. doi:https://doi.org/10.26650/sty.2023.1259346
• Özbay, E. (2023). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Köprünün Dönüşümü: Kapıkaya (Çakıt-2) Köprüsü (Adana - Karaisalı). H. Uçar, H. Ürer, H. S. Ünalan Özdemir, & M. Çeken (Dü) içinde, Prof. Dr. Bozkurt Ersoy Armağanı (s. 387-410). İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları. https://basimveyayinevi.ege.edu.tr/files/basimveyayinevi/icerik/profdrbozkurtersoyarmaganiekitap.pdf adresinden alındı
• Özbay, E. (2025). Kültür Varlıkları Işığında Tarihten Bugüne Anadolu - Suriye Kültür-Sanat Bağlantıları. Ehlen Dergisi(7), 11-15.
• Özbek, T. (2006). Nusayri Etnik Kimliğinin Simgesel Oluşumu. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antropoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Polat, M., Aydın Öksüz, A., & Tanış Mustafa. (2018). Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk On Yılında (1923-1933) köprü Yapım Faaliyetlerinin İncelenmesi. 3. Köprüler Viyadükler Sempozyumu,08-09-10 Mayıs 2015. içinde Bursa: TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Bursa Şubesi. https://www.researchgate.net/publication/327498377_TURKIYE_CUMHURIYETININ_ILK_10_YILINDA_1923-1933_KOPRU_YAPIM_FAALIYETLERININ_INCELENMESI adresinden alındı
• Redford, S. (Dü.). (2014). Antioch on the Orontes (Early Explorations in the City of Mosaics) | Asi’deki Antakya (Mozaikler Şehrinde İlk Araştırmalar). (A. Keskin, & T. Şare, Çev.) İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Sahillioğlu, H. (1991). Antakya. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 3, s. 228-232). içinde İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. 06 07, 2025 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/antakya adresinden alındı
• Sarı, Z. (1996). Çağlar İçinde Harbiye (Defne). Antakya.
• Sarı, Z. (1996). Hatay’da Efsane ve Menkıbeler. Antakya.
• Sezer, Ö. (2010). Erken Cumhuriyet Döneminde Kırsalın İfadesi Bağlamında Demiryolları ve Köprüler. İstanbul: İstanbul Teknik Üniv., Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Abd. Mimarlık Tarihi Yüksek Lisans Tezi.
• Sılay, M. (1989). Hatay Evliyaları. İskenderun: Kültür Ofset Basımevi.
• Sözen, M. (1984). Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı (1923-1983). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sözlü, H. (2017). Mut’taki Tarihi Köprüler. USAD (Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi)(6), 241-266.
• Şahin, Z. (2021). Asklepios Kültü ve Anadolu’daki Asklepionlar. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• T.C. İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü. (1968). Köylerimiz. Ankara: Başbakanlık Basımevi D.S.İ. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/1011 adresinden alındı
• Tanyeli, G. (2000). Türkiye Köprüleri. Türkiye’nin Köprüleri (s. 10-23). içinde İstanbul: Koç Allianz Hayat Sigorta A.Ş.
• Tekin, M. (2000). Hatay Tarihi -Osmanlı Dönemi-. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Temiz, F. M. (2002). XIX. Yüzyıl ve Sonrasında Antakya’nın Kentsel Mekan Oluşumunda Meydana Gelen Değişiklikler ve Kurtuluş Caddesi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Doktora Tezi.
• Temiz, F. M. (2006a). New Architectural Formations on the Mandate-Era Kurtuluş Street in Antakya. Chronos (Numero Special: Antioche)(13), 181-230.
• Temiz, F. M. (2013). Hatay İli’nde Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırması - 2011. 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı C-2 (s. 267-269). içinde Çorum: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Temiz, F. M. (2014a). Hatay İli’nde Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırması - 2012. 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı C-2 (s. 31-42). içinde Muğla: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Temiz, F. M. (2014c). Hatay İli’nde Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırması - 2013. 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı C-1 (s. 473-494). içinde Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Temiz, F. M. (2014d). Şenköy Şeyh Ahmet Kuseyri Külliyesi. M. Acara Eser, E. Bilget Fataha, & G. Koyun (Dü) içinde, XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (18-20 Ekim 2012) Bildirileri (Cilt 2, s. 733-747). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Temiz, F. M. (2016). Hatay İli’nde Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırması - 2014. 33. Araştırma Sonuçları Toplantısı - C-1 (s. 495-518). içinde Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Temiz, F. M. (2017). Hatay İli’nde Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırması - 2015. 34. Araştırma Sonuçları Toplantısı C-2 (s. 467-489). içinde Edirne: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Temiz, F. M. (2019). Hatay Vakıflı Köyünün Yerleşim Dokusu ve Mimarisi Üzerine Bir Değerlendirme. Hatay (Anavatana Katılışının 80. Yıl Armağanı) (s. 434-469). içinde İstanbul: Hiper Yayın.
• Temiz, F. M., & Kolay, E. (2019). Fransız İşgali Altındaki Antakya’nın Değişen Mimari Çehresine Bir Örnek: Saray Caddesi Kuseyri Binası. Hatay (Anavatana Katılışının 80. Yıl Armağanı) (s. 284-313). içinde İstanbul: Hiper Yayın.
• Temiz, M. (2014b). Hatay İli Türk ve İslam Dönemi Yüzey Araştırmaları 2011-2013. A. Özfırat, & Ç. Uygun (Dü) içinde, Hatay Arkeolojik Kazı ve Araştırmaları (s. 367-391). Antakya: Mustafa kemal Üniversitesi Yayınları.
• Thévenet, C. (19. Yy. sn. - 20. Yy. bş. B). Antakiye Kazasında Beytülma (Beytü’l-Ma) nam mahallin resmidir. II. Abdülhamid Koleksiyonu (Yıldız Albümleri). İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İstanbul. 06 08, 2025 tarihinde https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/FOTOGRAF/90429---0037.jpg adresinden alındı
• Topçu, S. M. (2019). Halil Rıfat Paşa’nın Sivas-Hasan Çelebi Yol Güzergâhı Üzerindeki Bayındırlık Faaliyetleri. Akdeniz Sanat Dergisi, 13(Özel-Ek Sayı: 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu (2017) Bildirileri), 769-780. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/810659 adresinden alındı
• Tozan, M. (2017). Bir Sağlık Kenti Olarak Antik Smyrna. B. Yolaçan, G. Şakar, & A. Ersoy (Dü) içinde, Antik Smyrna/İzmir Kazı ve Araştırmaları II (s. 243-256). İzmir: Ege Yayınları.
• Tozan, M. (2024). The Asklepieion of Pergamon as a Sacred landscape of Wellness for the Graeco-Roman Elite. C. G. Williamson (Dü.) içinde, Caeculus 10 - Sacred Landscapes, Connecting Routes, Religious Topographies in the Graeco-Roman World (s. 81-101). Leuven - Paris - Bristol: Peeters.
• Tunç, G. (1978). Taş Köprülerimiz. Ankara: T.C. Bayındırlık Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü.
• Türk, H. (2009). Kültürlerin Bin Yıllık Hoşgörüsü Evliyalar Diyarı Hatay. Adana: Karahan Kitabevi.
• Türk, H. (2009). Nusayriliğin (Arap Aleviliği) Belirgin Özellikleri. Etkileşim ve Değişme Boyutunda Antakya Geleneksel Kültürü - İnançlar, Gelenekler ve Ritüeller (s. 55-94). içinde Antakya: Antakya Kent Akademisi.
• Türkmen, A. F. (1937). Mufassal Hatay (Tarih-Coğrafya--Edebiyat-İçtimai Durum- Lengüistik Durum – Folklor – Etnografya ve Hatay Davasını İhtiva Eden 4 Cilt). İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Tyrrell , H. G. (1911). History of Bridge Engineering. Chicago: The G. B. Williams CO., Printers.
• Winter, S. (2024). Orta Çağ Halep Döneminden Türkiye Cumhuriyeti Dönemine Arap Alevilerinin Tarihi. (O. Gayretli, Çev.) İstanbul: Pegasus Yayınları.
• Yaraş, A. (2002). Bakırçay Havzası’nda Asklepios Kültü ve Paşa Ilıcası - Allıanoi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi.