İbn Kemâl’in Vücûd Risâlesi’nin Ali Nihad Tarlan Tarafından Yapılan Osmanlıca Tercüme Eşliğinde İncelenmesi

Year 2022, , 169 - 220, 20.03.2022

Mustafa Salim Guven

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1054084

Abstract

İbn Kemâl (öl. 940/1534), en etkin ve güçlü Osmanlı şeyhülislâmlarından biri-dir. O hem bir âlim hem de bir Osmanlı münevveri ve mütefekkiridir. Verdiği kararlar, sahip olduğu fikirler ve yazdığı eserler, toplumda büyük tesirler meydana getirmiştir. Zâhir ve bâtın uyumu içinde kurulup gelişen Osmanlı ilim ve düşünce geleneğine ciddi katkı sağlamıştır. Arkasında miras olarak bıraktığı eserler bunun en güçlü kanıtıdır. Özellikle varlık konusunu ele aldığı risâleleri, onun düşünce tarzını yansıtan temel eserlerdir. Bu eserlerden birini Ali Nihad Tarlan “Vücûd Risâlesi” ismiyle Osmanlı Türkçesine tercüme etmiştir. İbn Kemâl’in düşünce yapısının olgunlaşmasında tasavvufun mühim bir yeri vardır. Bunun kanıtlarından biri Vücûd Risâlesi'dir.

Vücûd Risâlesi genel olarak nazarî tasavvufun problemlerini ihtivâ etmekte ve isim vermeden “vahdet-i vücûd” düşüncesini işlemektedir. İbn Kemâl’e göre insanın Allah, kâinât ve içindekiler arasında sağlıklı ilişkiler kurabilmesi hem fizik hem de fizik ötesi yönleriyle varlığın zuhûru hakkında doğru bilgi sâhibi olmasına bağlıdır. Bu sebeple risâlenin içeriğinde, vücûd (varlık) meselesinin ontolojik açıdan çözümüne yardımcı olacağı öngörülen pek çok tasavvufî mevzu ve kavrama değinilmiştir. Anlamayı kolaylaştırmak için sık sık geçmiş âlim, sûfî ve şâirlerden alıntılar yapılmıştır. Âyet ve hadîslere başvurularak fikirlerin meşrûiyyeti gösterilmiştir.

Vahdet-i vücûd, “varlığın birliği” demektir. Hakīkī varlıktan mecâzî varlığa geçişin, daha sade bir ifâde ile yaratma işleminin nasıl gerçekleştiğini ve hangi aşamalardan oluştuğunu açıklamaya çalışan bir nazariyedir. Anlaşılması zordur. Bu nedenle İbn Kemâl, konuyu daha güzel açıklayacağını düşünerek tabiatta gerçekleşen olaylardaki benzerliklerden yararlanmış ve onlardan değişik misaller vermiştir. Bu misallerin başında “nûr-gölge” ve “tek ışık-çok renk” temsilleri gelir. İbn Kemâl’e göre vücûd-ı ilâhî, sırf tam ve sade bir nûrdur; mahlûkāt da o nûrun gölgesidir. Başka bir ifâde ile kâinât o nûrun farklı şekillerde görünmesinden ibârettir. Bu durum, tıpkı cama yansıyan renksiz ışığın farklı renklere ayrılarak gözükmesine benzer. “Ayna-sûret”, “deniz-dalga” ve “yağmur-bulut” örneklerine de değinen İbn Kemâl, misal ile hakīkatin birbirine karıştırılmamasının üzerinde titizlikle durur ve muhataplarını da bu konuda uyarır. Varlık anlayışı sağlam olmayanların ya ittihâd, hulûl ve panteizm sapıklığına ya da Allah’ı âlemden tecrîd eden deizm ve ateizm yanlışlığına düşebileceklerini belirtir.

Bu makalede önce problem ve ihtiyaç tespitinde bulunulmuş, ardından konu bağlamında İbn Kemâl ve Ali Nihad Tarlan hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Son olarak da İbn Kemâl'in Vücûd Risâlesi, Ali Nihad Tarlan'ın Osmanlıca tercümesinden hareketle tanıtılıp tahlil edilmiş ve Osmanlıca tercümenin metni Latin alfabesine aktarılmıştır. Böylece Osmanlı bilim ve düşünce anlayışını yansıtan bir eserin günümüze kazandırılması sağlanmıştır. 

Keywords

Tasavvuf, Vahdet-i vücûd, İbn Kemâl, Vücûd Risâlesi, Ali Nihad Tarlan

Supporting Institution

Bu makalenin hazırlanmasında herhangi bir kuruluştan maddi destek alınmamıştır.

Analysis of Ibn Kemal’s Wujūd Risâlesi (Booklet of Existence) with the Ottoman Translation Made By Ali Nihad Tarlan

Abstract

Ibn Kemal (d. 940/1534) is one of the most influential and powerful Ottoman sheykh al-Islams. He is both a scholar and an Ottoman intellectual and thinker. The decisions he made, the ideas he had and the works he wrote had a great impact on the society. He made a great contribution to the Ottoman science and thought tradition, which was established and developed in harmony with the apperent (ẓāhir) and the unmanifest (bāṭin). The works he left behind as a legacy are the strongest proof of this. Especially his booklets, which deal with the existence, are the basic works that reflect his way of thinking. Ali Nihad Tarlan translated one of these works into Ottoman Turkish with the name “Wujūd Risâlesi (Booklet of Existence)”. Sufism has an important place in the maturation of Ibn Kemal's mentality. One of the proofs of this is Wujūd Risâlesi.

Wujūd Risâlesi generally includes the problems of theoretical sufism and deals with the idea of "wahdat al-wujūd" without giving a name. According to Ibn Kemal, a person's ability to establish healthy relationships between God, the universe and its contents depends on having correct knowledge about the emergence of existence, both in physical and metaphysical aspects. For this reason, in the content of the booklet, many sufistic issues and concepts, which are thought to help solve the problem of existence, from an ontological point of view are mentioned. In order to facilitate understanding, quotations from previous scholars, sufis and poets were frequently made. The legitimacy of ideas has been demonstrated by referring to verses and hadiths.

Wahdat al-wujūd means the “unity of existence”. It is a theory that tries to explain how the transition from true existence to shadow existence, in simpler terms, how the creation process takes place and what stages it consists of. It is difficult to understand. For this reason, Ibn Kemal, thought that he would explain the subject better by making use of the similarities in the events taking place in nature and giving different examples from them. At the beginning of these examples are the representations of "light-shadow" and "one light-multi color". According to Ibn Kemal, the divine existence is only a complete and simple light (nūr); the created beings are the shadow of that light. In other words, the universe consists of the appearance of that light in different forms. This situation is similar to the fact that colorless light reflected on the glass is separated into different colors. Referring to the representations of “mirror-image”, “sea-wav” and “rain-cloud”, Ibn Kemal emphasizes meticu¬lously not to confuse the example with the truth and warns his interlocutors about this. He states that those who do not have a sound understanding of existence can either fall into the perversion of unity, hulūl (penetration) and pantheism, or fall into the error of deism and atheism, which isolates Allah from the universe.

In this article, firstly, the problem and need were determined, and then brief information about Ibn Kemal and Ali Nihad Tarlan was given in the context of the subject. Then, Ibn Kemal's Wujūd Risâlesi has been introduced and analyzed from the Ottoman translation made by Ali Nihad Tarlan and the text of the Ottoman translation has been transcribed into the Latin alphabet. Thus, it has been ensured that a work that reflects the Ottoman understanding of science and thought was brought to the present day. 

Keywords

Sufism, Ibn Kemal, Unity of existence (wahdat al-wujūd), Ibn Kemal, Vücud Risalesi (Booklet of Existence), Ali Nihad Tarlan

References

• Abbâd, Sâhib b. Dîvân. thk. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn. Bağdâd: Mektebetü’n-Nahda, 1384/1965.
• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’-t-Türâsi’l-Arabî, 1352/1933.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Kemal'in Risâle fi Beyâni'l-Akl'ı”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 3 (1999), 235-269.
• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan: Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası. İstan-bul: Klasik Yayınları, 2010.
• Alper, Ömer Mahir. Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Alper, Ömer Mahir. “XVI. Yüzyılda Osmanlı Düşüncesi: Kemalpaşazâde Bağlamında Bazı Mülâhazalar”. Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası. ed. Ekrem Demirli vd.. 15-20. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Arûsî, Mustafa. Netâʾicü’l-efkâri’l-kudsiyye fî Şerhi’r-Risâleti’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülvâris Muham-med Ali. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Atay, Hüseyin. “İlmî Bir Tenkit Örneği Olarak İbn Kemal Paşa’nın Muhyiddin b. Arabi Hakkındaki Fetvası”. Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu. ed. S. Hayri Bolay vd. 263-277. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986.
• Atsız, Hüseyin Nihal. “Kemalpaşa-Oğlu'nun Eserleri”. Şarkiyat Mecmuası 6 (1966), 71-112.
• Attâr, Ferîdüddîn. Tezkiretü’l-evliyâ. trc. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Bahârî, Midhat. Leâlî-i Meʽânî. İstanbul: Artin Asaduryan ve Mahdûmları Matbaası, 1328.
• Bakhtari, Muhammed Zakir - Kocaoğlu, Soner. “Kemalpaşazâde'nin Beyânu'l-Vücûd Risâlesinin Tahlîl, Tahkīk ve Tercümesi”. Universal Journal of Theology 6/1 (Haziran 2021), 247-289.
• Baydemir, Celal. İbn-i Kemâl’in Hayatı, Eserleri ve Kader Anlayışı. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Bayraktar, Levent. Felsefe ve Tasavvuf. Ankara: Aktif Düşünce Yayınları, 2016.
• Beşîr, Ahmed Tayyib. en-Nefsü’r-Rahmânî fî tavri’l-insânî. thk. Âsım İbrâhîm el-Keyâlî. Bey-rut/Lübnân: Books Publisher, 2014.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Bursalı, Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. sad. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınları, ts.
• Câmî, Abdurrahmân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed. Levâyıh. çev. Şemseddîn Sivâsî, haz. Melek Gündüz Karacan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Ceyhan, Semih. “Osmanlı Şeyhülislâmlarının Tasavvuf Literatürüne Katkısı: Kemalpaşazâde'nin Risâle fi ‘ulûmi’l-hakāyık’ı”. Osmanlı’da ilm-i Tasavvuf, ed. Ercan Alkan – Osman Sacid Arı. 659-685. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.
• Cürcânî, Seyyîd Şerîf. Hâşiyetü’t-Tecrîd. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1441/2020.
• Çelebi, İlyas. “Kemâlpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/245-247. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Demirkol, Murat. “Kemalpaşazâde’ye Göre Mahiyetin Mec‘uliyeti”. Eskiyeni 43 (Mart 2021), 183-211. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.857770
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/431-435. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Dürdâne-hây-ı Edeb-i Fârisî. “Ganjoor”. Erişim 10 Aralık 2021. https://ganjoor.net/ babaafzal/robba/sh142
• Dürdâne-hây-ı Edeb-i Fârisî. “Ganjoor”. Erişim 10 Aralık 2021. https://ganjoor.net/hafez/ ghazal/sh143/
• Dürdâne-hây-ı Edeb-i Fârisî. “Ganjoor”. Erişim 10 Aralık 2021. https://ganjoor.net/ sanaee/hadighe/hdgh01/sh5/
• Dürdâne-hây-ı Edeb-i Fârisî. “Ganjoor”. Erişim 10 Aralık 2021. https://ganjoor.net/ shahnematollah/robaeeshv/sh265/
• Erdem, Engin - Pehlivan, Necmettin. “Varlığın ve Yokluğun Ötesi: Kemalpaşazâde’nin “Leys ve Eys’in Anlamının İncelenmesine Dair Risâle”si”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 27 (2012), 87-116.
• Fayda, Mustafa. “İbn Kemâl’in Hayatı ve Eserleri”. Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu. ed. S. Hayri Bolay vd.. 53-60. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. “Mişkâtü’l-envâr”. Mecmûatü resâili’l-İmâm el-Gazzâlî. nşr. Muhammed Ali Beydûn. 1-7 Cilt bir arada. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Gürer, Betül. Molla Fenârî’nin Varlık ve Bilgi Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Gürer, Dilaver. “Osmanlılar’da Semâ, Devrân ve Raks Tartışmaları ve İki Şeyhülislâm Risâlesi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 13/26 (Aralık 2010), 1-23.
• Halaçoğlu, Yusuf - Aydın, Mehmet Âkif. “Cevdet Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/443-450. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hallâc. “Tâ-Sînü’l-ezel ve’l-iltibâs”. ed-Dîvân yelîhü kitâbü’t-Tavâsîn. Köln: Menşûrâtü’l-Cemel, 1997.
• Hüdâyî, Azîz Mahmûd. Tezâkir. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizâde, 323.
• Irâkī, Fahreddîn. Lemaât: Aşka ve Âşıklara Dair. trc. Ahmed Avni Konuk. haz. Ercan Alkan. İstan-bul: İlk Harf Yayınları, 2011.
• İsfahânî, Şemsüddîn Mahmûd b. Abdurrahmân. Tesdîdü’l-kavâid fî şerhi Tecrîdi’l-ʿakāʾid. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1441/2020.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. nşr. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî. Fusûsu’l-hikem. thk. Ebü’l-Alâ Afîfî. Mısır: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye - Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve şürekâühû, 1365/1946.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Beyânü meseleti vahdeti’l-vücûd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1830, 105a-107a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. er-Risâletü’l-vücûdiyye. Jerusalem: The National Library of Israel, Ms. Yah. Ar. 155, 197b-202b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Fetvâ fî hakkı İbn ʿArabî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1694, 3477, 3548; Âşir Efendi, 430; Reşid Efendi, 443; Lâleli, 3720.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle fî Beyâni'l-vücûdi ve'l-adem. Jerusalem: The National Library of Israel, Ms. Yah. Ar. 155, 183b-197a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1045, 125b-129b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1041, 6b-8a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1834, 224b-227b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1831, 197b-200b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 65, 178b-183b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3652, 111b-114a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4794, 204b-208b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâle fî subûti’l-mâhiyyât. İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Efendi, 2041, 236a-237b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâletü vahdeti’l-vücûd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi, 810, 208b-212a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâletü vahdeti’l-vücûd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1049, 150b-157b.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâletü vahdeti’l-vücûd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1044, 45a-48a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâletü vahdeti’l-vücûd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1005, 10a-12a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Risâletü’l-vahdet. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 3427, 36b-39a.
• İbn Kemâl Paşa, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Tahkīku vahdeti’l-vücûd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 2041, 316b-321a.
• İbn Kemâl Paşa. Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. Vücûbü’l-vâcib. İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3618, 55a-68b.
• İbn Kemâl Paşa. “Beyânü’l-vücûd”. Resâil-i İbn-i Kemâl. nşr. Ahmed Cevdet. 1/149-157. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1316.
• İbn Kemâl. Vücûd Risâlesi. trc. Ali Nihad Tarlan. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, OE_Yz_1723-b/297.71.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmîrî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1997.
• İltuş, Cuveyriye, “Muhyî’nin Cihânnümâsında Yer Alan Dairelerin Mahiyeti Hakkında Bir İnceleme”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Güz 2020), 1172-1197. https://doi.org/10.17859/pauifd.755174
• Kārî, Ali b. Muhammed. er-Red ale’l-kāilîn bi Vahdeti’l-vücûd. tah. Ali Rıza b. Abdullâh. Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1415/1995.
• Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mirkātü’l-mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-mesâbîh. thk. Cemâl Îtânî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1440/2019.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcü’l-İslâm Muhammed. Bahrü’l-fevâid, thk. Muhammed Hasan İsmâîl-Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Kemâlpaşazâde, Ahmed Şemseddîn. Mecmûu resâili’l-allâme İbn Kemâlpaşa. thk. Hamza el-Bekrî vd. 8 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2018/1439.
• Kemâlpaşazâde, Şemseddîn Ahmed b. Süleymân. “Risâle fî ziyâdeti’l-vücûd”. Mecmûu resâili’l-allâme İbn Kemâlpaşa. thk. Hamza el-Bekrî vd. 6/7-50. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 2018/1439.
• Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs. Cilâü’l-kulûb. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Sûfî Mütefekkirlerin ‘Gayb’a Bakışları”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları VI-İslâm Düşüncesinde Gayb Problemi-II. ed. Bedrettin Çetiner. 299-306. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Kılıç, Mahmud Erol. Muhyiddin İbnu'l-Arabi'de Varlık ve Mertebeleri: Vücûd ve Merâtibu'l-vücûd. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Kirmânî, Evhadüddîn. Dîvân-ı Rubâ‘iyyât. Tahran: y.y., Suruş, 1366.
• Kocaoğlu, Soner. İbn-i Kemâl’in Beyânü’l-vücûd Risâlesi’ne Midhat Bahârî Tarafından Yapılan Leâlî-i Meʽânî Adlı Tercümenin Transkripti ve İncelemesi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, İslâmî İlimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı vd. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Kut, Günay. “Tarlan, Ali Nihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/108-110. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• NLI, The National Library of Israel. “Manuscripts”. Erişim 05 Eylül 2021. https://www.nli.org.il/ he/manuscripts/NNL_ALEPH003241693/NLI#$FL159325660
• Öçal, Şamil. Kemal Paşazâde’nin Felsefî ve Kelâmî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Öçal, Şâmil. “Kemalpaşazade: Bir Osmanlı Filozofu”. Tokat’ın Yetiştirdiği İlim Ve Fikir Önderleri. ed. Kadir Özköse. 64-85. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayın-ları, 2014.
• Öçal, Şamil – Koçak, Mustafa. “Kemalpaşazâde’nin Varlık Görüşü: Kaynakları Ve Kelâmî, Felsefî, Tasavvufî Boyutları”. Uluslararası 14. Ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam Ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri. ed. Mustafa Demirkol vd. 1/149-162. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Öngören, Reşat. “Osmanlılar Döneminde Semâ ve Devran Tartışmaları”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 13/25 (Haziran 2010), 123-132.
• Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf. İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Aşk ve Hak Şehidi Hallâc-ı Mansûr ve Eseri. İstanbul: Yeni Boyut, 1996.
• Rûmî, Mevlânâ Celâleddîn. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. trc. ve şerh Ahmed Avni Konuk. haz. Mustafa Tahralı vd. 13 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2010.
• Rûmî, Muhyiddîn. Temsiller: Vahdet-i Vücûd ve Sembolizm (Dört Eser). haz. Hür Mahmut Yücer. İstanbul: Büyüyen Ay, 2019.
• Sâvecî, Selmân. Dîvân, haz. Ebü’l-Kāsım Hâlet. Tahran: Müessese-i Ferheng-i Hüner-i “Mâ”, 1371/1951.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lümaʽ. thk. Abdülhalîm Mahmûd-Tâhâ Abdülbâkī Sürûr. Mısır/Bağdad: Dârü’l-kütübi’l-hadîs/Mektebetü’l-müsennâ, 1380/1960.
• Şi‘r-i Fârisî. “Siminsagh”. Erişim 10 Aralık 2021. https://siminsagh.net/ سنایی_غزنوی/الباب_الاوّل:_در _توحید_باری_تعالی /post/13664/
• Tahralı, Mustafa. “Fusûsu’l-hikem Şerhi ve Vahdet-i Vücûd ile Alakalı Bâzı Meseleler”. Fusûsu’l-hikem Tercüme ve Şerhi. mlf. Ahmed Avni Konuk. 1/29-62. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
• Tahralı, Mustafa. “Fusûsu’l-hikem’de Tezatlı İfâdeler ve Vahdet-i Vücûd”. Fusûsu’l-hikem Tercüme ve Şerhi. mlf. Ahmed Avni Konuk. 2/9-38. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1989.
• Taşköprülüzâde, İsâmuddîn Ebu’l-Hayr Ahmed. eş-Şakāiku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Nevâdirü’l-usûl fî maʿrifeti ahbâri’r-Resûl. thk. Abdurrahmân Amîra. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
• Topaloğlu, Bekir. “Tecrîdü’l-i‘tikād”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/250-251. İstan-bul: TDV Yayınları, 2011.
• Tosun, Necdet. “Yûsuf el-Hemedânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/12-13. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Turan, Şerafettin. “Kemâlpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/238-240. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Uluç, Tahir. İbn Arabî’de Mistik Sembolizm. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Uludağ, Süleyman. Bâyezîd-i Bistâmî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1975.
• Velî, Şâh Ni‘metullâh. Dîvân. İran: el-Mektebetü’l-Edebiyyetü’l-Acemiyye, ts.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Yüce, Nuri. “Ahmed Cevdet, İkdamcı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/55-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yücer, Hür Mahmut. Temsiller: Vahdet-i Vücûd ve Sembolizm Muhyiddin-i Rûmî’nin Dört Eseri. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2019