Halku’l-Kur’ân Fikrinin Ebû Hanîfe’yle İrtibatlandırılması Sorunu

Year 2024, , 1121 - 1149, 30.09.2024

Hakan Atalay

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1463108

Abstract

Kur’ân’ın yaratılmışlığı (halku’l-Kur’ân) konusunda Ebû Hanîfe’ye birbirinden farklı iddialar atfedilmektedir. Bazı kaynaklarda onu bu fikri ilk ortaya atan kişi olduğu, vefat ettiğinde bu fikir üzere olduğu gibi iddialar mevcuttur. Diğer bazı kaynaklarda ise bilakis onun hiçbir zaman bu fikri savunmadığı, hatta bu konuda tartışılmaması gerektiği yönünde telkinlerde bulunduğu nakledilir. Ona nispet edilen bazı eserlerde onun bu konu hakkında herhangi bir görüşü yer almazken, diğer bazı eserlerde mana ile telaffuz ve okunuş arasında ayrım yaptığına dair fikirler yer almaktadır. Sonraki dönemlerde yazılan Hanefî-Mâtürîdî eserlerde ise bu kelâmî mesele hakkında görüş belirtilirken, bu konuda Ebû Hanîfe’ye dair herhangi bir atfa rastlanılmamaktadır. Bununla birlikte, farklı mezhebî oluşumlar arasında bir kesim Ebû Hanîfe’yi bu görüşle suçlayıp ötekileştirirken, onu Ehl-i Sünnet çizgisinde değerlendiren diğer Hanefî ve Sünnî kesimler ise onu bu görüşten arındırma çabası içerisinde olmuşlardır. Bu makalemizde halku’l-Kur’ân meselesinde Ebû Hanîfe’ye isnat edilen görüşleri tarafsız bir bakış açısıyla analiz ederek literatüre katkı sunmayı hedeflemekteyiz. İslâm Mezhepleri Tarihi disiplininin yöntemlerini esas alan araştırmamız, fikirleri tarihsel bağlamıyla birlikte ele alarak değerlendiren bir yaklaşımla yürütülmüştür. Bu doğrultuda halku’l-Kur’ân fikrinin ortaya atıldığı zaman diliminden itibaren tarihsel süreçteki gelişimini dikkate alan bir yöntem benimsenmiştir. Ayrıca ilgili rivayetleri aktaran şahısların sosyo-kültürel ve mezhebî aidiyetlerini de dikkate almak, yöntem açısından hassasiyet gösterdiğimiz hususlardan biridir. Halku’l-Kur’ân fikrinin mihne sürecinde bazı Hanefî şahıslar tarafından benimsenmiş olması, bu fikrin Ebû Hanîfe’ye nispet edilmesinde etkili olmuş olmalıdır. Bu bakımdan Kur’ân’ın yaratılmışlığı konusunda ona birbirinden çelişkili rivayetler atfedilmesinin, büyük ölçüde geçmişe dönük bir inşa faaliyetini yansıttığı söylenebilir. Ne Kur’an hakkında mana ve telaffuz açısından ayrım yapanları Lafziyye olarak anarak Cehmîlikle itham eden Hanbelî çevre, ne de söz konusu ayrımı benimseyen Buhârî ve İbn Kuteybe gibi diğer Ashâbü’l-Hadîs’ten isimler, bu ayrımın Ebû Hanîfe tarafından benimsenmiş olduğuna dair herhangi bir irtibatlandırma yapmışlardır. Bu durum, söz konusu ayrımın Ebû Hanîfe tarafından yapıldığı iddiasına şüpheyle yaklaşmamızı destekler niteliktedir. Genel olarak makalemizde yer verilen birbirine zıt iddiaları manidar kılan esas husus ise, Ehl-i Sünnet içerisinde Ebû Hanîfe’yi dışlayan (özelde Hanbelî Hadis Taraftarı) kesimler ile onu savunan (Eş‘arî ve Maturidîler gibi) zümreler arasındaki çekişmeyi resmetmesidir. Diğer taraftan kelâma ilgi duyarak Mu‘tezile’ye yakın olan Irak Hanefîleri bu fikrin Ebû Hanîfe’ye nispet edilmesinde etkili olurken; buna karşın Ehl-i Hadîs’e daha yakın bir tutum sergileyen özellikle Mâverâünnehir Hanefîleri ise Mu‘tezilî karşıtı tutumlarına bağlı olarak söz konusu fikrin ona nispet edilmesine karşı durmalarıyla öne çıkmaktadır.

Keywords

İslâm Mezhepleri Tarihi, Kelâm, Ebû Hanîfe, Halku'l-Kur'an, Hanefîlik, Ehl-i Sünnet

The Problem of Correlating the Idea of Khalk al-Qurʾān with Abū Ḥanīfa

Abstract

Various claims are attributed to Abū Ḥanīfa regarding the createdness of the Qurʾān (khalk al- Qurʾān). Some sources claim that he was the first person to put forward this idea, and that he was about to have this idea when he died. Some other sources, on the other hand, state that he never defended this idea and even suggested that it should not be discussed on this issue. While some works attributed to him do not contain any of his views on this subject, some other works attributed to him contain ideas that he distinguished between the meaning and pronunciation and recitation. Another striking point is that there is no reference to Abū Ḥanīfa on this subject in the Hanafī-Māturīdī works written in later periods expressing their views on this theological issue. Thus, while one group among various sectarian formations accused Abū Ḥanīfa of this view and marginalized him, other Hanafī and Sunnī groups, who evaluated him in line with Ahl al-Sunnah wa’l-Jamāah, tried to purify him from this view. In this study, we aim to analyze the views attributed to Abū Ḥanīfa on the issue of the createdness of the Qurʾān from an impartial perspective. Our research, based on the methods of the discipline of the History of Islamic Sects, is based on an approach that evaluates ideas in terms of their relationship to historical context and events, with a perspective that takes into account the development of the idea of khalq al-Qurʾān in the historical process from the time it was put proposed; it was also carried out by taking into account the socio-cultural and sectarian affiliations of the individuals.
The fact that the idea of khalq al-Qurʾān was adopted by some Hanafī people during the Miḥna period must have been effective in attributing this idea to him. In this respect, it can be said that the attribution of conflicting narratives to Abū Ḥanīfa regarding this idea largely reflects a retrospective construction activity. Neither the Hanbalī circles, who accuse those who make a distinction between meaning and pronunciation of the Qurʾān by “Lafziyyah” and condemn them as “Jahmī”; nor other figures from the Aṣḥāb al-ḥadīth who adopted this distinction, such as Bukhārī and Ibn Qutayba, said anything about this distinction by Abū Ḥanīfa. This fact leads us to doubt of the claim that this distinction was made by Abū Ḥanīfa. In general, the main point that makes the contradictory claims presented in our article meaningful is that it depicts the struggle between the groups that exclude Abū Ḥanīfa within the Ahl al-Sunnah and those who defend him. On the other hand, mostly Iraqi Hanafīs, who were interested in kalām and were close to the Muʿtazilah, were influential in attributing this idea to Abū Ḥanīfa; on the other hand, the Hanafīs of Māwerāunehr, who displayed an attitude closer to the Ahl al-Hadīth, stood out with their opposition to attributing this idea to him due to their anti-Muʿtazilah attitude.

Keywords

History of Islamic Sects, Kalām, Abū Ḥanīfa, Khalk al-Qurʾān, Hanafism, Ahl al-Sunnah

References

• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel. es-Sünne. thk. Muhammed b. Saîd b. Sâlim el-Kahtânî. Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyim, 1986.
• Ahmed b. Hanbel. er-Red ale’l-Cehmiyye ve’z-Zenâdıka. thk. Sabri b. Selâme Şâhîn. b.y.: Dâru’s-Sübât, ts.
• Akoğlu, Muharrem. “Siyasallaşma Sürecinde Halku’l-Kur’ân Tartışmaları”. Bilimname 37/1 (2019), 353-382. https://doi.org/10.28949/bilimname.469726
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mu‘tezile. İstanbul: İz Yayınları, 2006.
• Alibekiroğlu Eren, Fatmanur. “Mu’tezilî Literatüre Göre Ebû Hanife’nin Mezhebî Kimliği”. Turkish Studies – Social Sciences 14/5 (2019). 1957-1971. https://doi.org/0.29228/turkishstudies.38877
• Alibekiroğlu Eren, Fatmanur. Hanefîlik-Mu‘tezile İlişkisi: Akılcı-Hadari Zihniyetin Kesişme Noktası. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Ali el-Kârî. Şerhu el-fıkhu’l-ekber. thk. Ali Muhammed Dandal. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019.
• Aselî, Hâlid. Cehm b. Safvân ve mekânetüh fî’l-fikri’l-İslâmî. Bağdad: el-Mektebetü’l-Ehliyye, 1965.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Evâil. Tantâ: Dâru’l-Beşîr, 1987.
• Ateşyürek, Ahmet. “Ebû Hanîfe Mürcie İlişkisi Tasavvurunun Tarihsel Seyri”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 4/1 (2021). 105-113. https://doi.org/10.48120/oad.911187
• Ateşyürek, Ahmet. Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Fikrî Arka Planı. Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2020.
• Aydınlı, Osman. “Kur’ân’ın Yaratılmışlığı Meselesi Ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri I”, Dini Araştırmalar 3/9 (2001). 45-62.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye. Beyrut: Dâru’l-Âfaki’l-Cedîde, 1977.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. el-Esmâ ve’s-sıfât. thk. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî. Cidde: Mektebetü’s-Suûdî, 1993.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Halku Ef‘âli’l-ibâd ve’r-reddu ale’l-Cehmiyye ve ashâbi’t-ta‘tîl. thk. Abdurrahmân Amîra. Riyâd: Dâru’l-Maârifi’s-Suûdiyye, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulmuid Han Haydarâbâd: Dairetü’l-Maarifi’l-Osmaniyye, ts.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Medeniyetinde Entelektüeller -İbn Hanbel Mihnesi&İbn Rüşd’ün Çilesi-. çev. Numan Konaklı. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Çelebi, İlyas. “Risaleleri ve İtikadî Görüşleri ile İmam-ı Azam Ebû Hanîfe”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 15/1-2 (2002), 63-73.
• Dârimî, Osman b. Saîd. Nakzu’l-imâm Ebî Saîd Osman b. Saîd ale’l-Merîsî el-Cehmî el-Anîd. thk. Reşîd b. Hasan el-Elmî. b.y.: Mektebetü’r-Rüşd li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1998.
• Dârimî, Osman b. Saîd. er-Red ale’l-Cehmiyye. thk. Bedr b. Abdillâh el-Bedr. Kuveyt: Dâru İbni’l-Esîr, 1995.
• Diyanet İşleri Meali (Yeni). Erişim: 24 Mart 2024. https://www.kuranmeali.com
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. “Halk-ı Kur’ân Meselesi: Raviler, Muhaddisler, Cerh ve Ta'dil Kitaplarına Tesiri”. çev. Mücteba Uğur, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975). 307-321.
• Ebû Hanîfe. “el-Fıkhu’l-ebsat”. eş-Şerhu’l-müyesser ale’l-fıkheyni’l-ebsat ve’l-ekber el-mensûbeyn li Ebî Hanîfe. telif: Muhammed b. Abdurrahman el-Humeyyis. 76-167. b.y.: Mektebetü’l- Furkân, 1999.
• Ebû Hanîfe. “el-Fıkhu’l-ekber”. eş-Şerhu’l-Müyesser ale’l-Fıkheyni’l-Ebsat ve’l-Ekber el-Mensûbeyn li Ebî Hanîfe. telif: Muhammed b. Abdurrahman el-Humeyyis. 5-72. b.y.: Mektebetü’l- Furkân, 1999.
• Ebû Hanîfe. Vasiyyetü’l-İmam Ebî Hanîfe en-Nu‘mân. thk. Ebû Muâz Muhammed b. Abdulhay Avniyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Ebû Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî. Târîhu Ebî Zür‘a ed-Dımaşkî. thk. Şükrüllah Ni‘metullah el-Kûcânî. Dımaşk: Mecmuu’l-Lugati’l-Arabiyye, ts.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kâhire: Dâru’l-Ensâr, 1977.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Fesevî. el-Ma‘rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• Gölcük, Şerafettin – Babek, Adil. “el-Fıkhu’l-Ekber”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 28 Mart 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-fikhul-ekber
• Hâşimî, Sa‘dî. Ebû Zürʿa er-Râzî ve cühûdühû fi’s-sünneti’n-nebeviyye – ed-Duafâ li Ebî Zür‘a, er-Râzî fî ecvibetihi alâ es’ileti’l-berzâî. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l- İslâmiyye, 1982.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. M. Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Haydarâbâdî, Muhammed İnâyet el-Ali el-Mevlevî. “Dâmîmetü (kitâbü’l-İbâne) tetealleku bi sâhifeti (35)”. 304-337. (Yanlışlıkla Ebû Mansûr Muhammed el-Mâturîdî’ye nispet edilen, Şerhu’l-fıkhı’l-ekber adlı eserin içerisinde). Haydarâbâd: Matbaatu Meclisi Dâireti’l-Maârif en-Nizâmiyyeti’l-Kâine, 1903.
• İbn Abdülber en-Nemerî. el-İntikâ fî fedâili’l-eimmeti’s-selâseti’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Ebi’l-Avvâm. Fedâilu Ebî Hanîfe ve ahbâruhu ve menâkibuhu. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 2009.
• İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife. 1959.
• İbn Hibbân. el-Mecrûhîn min el-muhaddisîn ve’d-duafâi ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrâhim Zâyid. Halep: Dâru’l-Va‘y, 1976.
• İbn Hibbân. es-Sikât. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şîrî. b.y.: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 1988.
• İbn Kuteybe. el-İhtilaf fi’l-lafz ve’r-red ale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe. thk. Amr b. Mahmûd Ebû Amr. Beyrut: Dâru’r-Râye, 1991.
• İbn Kuteybe. Uyûnu’l-ahbâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İğde, Muhyettin. “Mihne Sürecinde Ahmed b. Hanbel ve Taraftarları”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. 153-173. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• İsfahânî, Râgıb. el-İ‘tikâdât. thk. Şimrân el-İclî. Beyrut: Müessesetü’l-Eşrâf, 1988.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik: İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınları, 2014.
• Ka‘bî. Kitâbü’l-Makâlât ve ma‘ahu uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu - Râcih Kürdî - Abdülhamîd Kürdî. İstanbul-Ammân: Kuramer Yayınları – Dârü’l-Feth, 2018.
• Kâdî Abdülcebbâr. Fazlu’l-i‘tizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile ve mubayenetihim li saîri’l -muhâlifîn. thk. ve nşr. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
• Kalaycı, Mehmet. “Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/2 (2010), 399-431. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001050
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Te’nîbu’l-Hatîb. çev. Süleyman Tekin. İstanbul: Tahkik Yayınları, 2020.
• Kinânî, Abdülazîz b. Yahyâ. el-Hayde ve’l-i’tizâr fî’r-red alâ men kâle bi-halki’l-Kur’ân. thk. Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fakihî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2002.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Madelung, Wilferd. “Halku’l-Kur’ân (Kur’ân’ın Yaratılışı) Hakkındaki İhtilafların Kökenleri”, çev. Bülent Ünal, Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i, drl. Recep Alpyağıl. 470-488. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Madelung, Wilferd. “Horasan ve Mâverâünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefiliğin Yayılışı”. çev. Sönmez Kutlu. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. 79-87. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin. et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidʿa. thk. M. Zâhid el-Kevserî. Kâhire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd: Açıklamalı Tercüme. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din-Yorum-Dindarlık. drl. ve çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Melchert, Christopher. The Formation of the Sunni Schools of Law, 9th-10th Centuries C.E. Leiden-New York-Köln: Brill, 1997.
• Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Keşfu’l-esrâr şerhu’l-mûsannif ale’l-menâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Mâtürîdî Kelâmı. çev. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Enver Hamid İsa Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Pezdevî, Ebu’l-Usr. Kenzü’l-vusûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi Yayınları, ts.
• Sâbûnî, İsmâil b. Abdirrahmân. Akîdetü’s-selef ve ashâbi’l-hadîs. Kâhire: Dâru’l-Minhâc, 2003.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fî’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: MÜİFV Yayınları 2012.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd. thk. Ömür Türkmen. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Saffâr, Ebû İshâk. Telhîsü’l-edille li kavâidi’t-tevhîd. thk. Angelica Brodersen. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2011.
• Selîm, Amr Abdulmun‘im. el-İmâm Ebû Hanîfe en-Nu‘mân b. Sâbit ve nisbetühü ile’l-kavli bihalki’l-Kur’ân ve kitâbü’l-hiyel el-mensûb ileyh. Mısır: Dâru’d-Dıyâ li’n-neşr ve’t-tevzîğ, 2007.
• Semerkandî, Hâkim. es-Sevâdü’l-A‘zam. çev. Hüseyin Aydın – Mustafa Genç. Samsun: Bilimkent Yayınları, 2020.
• Sübkî, Tâceddîn. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Kâhire, 1992.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusul ve’l-mulûk. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1967.
• Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdülkâdir. et-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hılv. Riyad: Dâru’r-Rifâî, 1983.
• Toru, Ümit. İslâm Düşüncesinin İlk Akılcılarından Cehm b. Safvân ve Cehmiyye. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Üstüvâî. Kitâbu’l-i‘tikâd. thk. Seyyid Bahcıvân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 18 Mart 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-hanife
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010). 101-130.
• Vekî’. Ahbâru’l-kudât. Beyrut-Riyâd: Âlemü’l-Kütüb – Mektebetü’l-Medâin, 1947.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Wensinck, A. J. İslam Akidesi: Doğuşu ve Tarihsel Gelişimi. çev. Mustafa İkiyaka. İstanbul: Ulak Yayınları 2020.
• Yaman, Ahmet. “Ebû Hanîfe ve Reel Siyaset”. İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyumu. ed. İbrahim Hatiboğlu. 31-38. Bursa: Kurav Yayınları, 2005.
• Zehebî. Menâkıbu’l-İmâm Ebî Hanîfe ve sâhibeyh. thk. M. Zâhid el-Kevserî - Ebû’l-Vefâ el-Efgânî. Haydarâbâd: Lecnetü İhyâi’l-Maârif en-Nûmâniyye, 1987.
• Zehebî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdusselâm et-Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Zysow, Aron. “Hanefi Hukuk Kuramında Mu’tezilîlik ve Matüridîlik”, Hikmet
• Yurdu: Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. çev. Süleyman Aydın. 2/4 (2009). 147-178.