FUAT KÖPRÜLÜ’NÜN MİLLİYETÇİLİK ANLAYIŞI ve ONUN TÜRKÇÜLÜK’E İLİŞKİN YAKLAŞIMI

Yıl 2012, Cilt: 18 Sayı: 71, 47 - 82, 01.10.2012

Ernur Genç

Öz

Bu çalışmada Köprülü’nün genel entelektüel-akademik duruş ve bakış açısının da ışığında
“Türkçülük” ve “Türk milliyetçiliği” anlayışı ele alınmaya çalışılmıştır. Ulus-devlete uzanan tarihsel
süreçte “Türk milliyetçiliği”nin gerek “kültürel milliyetçilik” gerekse kamusal alanda temsil
edildiği haliyle “siyasal milliyetçilik” boyutlarıyla ortaya çıkışı ve biçimlenişi Osmanlıcılık ve
İslamcılık akımlarına göreli olarak daha geç bir entelektüel ve politik oluşum olarak cisimleşir.
Ancak Cumhuriyete giden yolda diğer akımlara göreli olarak -tarihsel koşulların da gerektirdiği
kadarıyla- daha başat bir duruma gelerek yeni bir ulus-devletin inşasının temel harcı işlevini görür.
Bu süreçte ve Cumhuriyet döneminin erken döneminde Köprülü, Batılı entelektüel kaynakların
yanında Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp vd. aydınlardan da beslenerek Türkçülük ve Türk
milliyetçiliği anlayışını daha derinlikli ve çok yönlü bir hale getirmiştir. Bunun yanında o, tarihe
bakarken bütüncül bir bakışa açısına yönelerek, tarihsel olanı toplumsal, siyasal, kültürel ve ekonomik
yönleriyle değerlendiren bir yapısal analiz geliştirmiştir. Onun çalışmaları sosyal tarih ya
da tarihsel sosyoloji, siyaset tarihi, kültür tarihi, etnografya ve edebiyat tarihi vd. çok geniş bir yelpazede
şekillenir. O aynı zamanda “yapı” ve “değişme” boyutlarını birlikte ele alır. Köprülü için
tarihin bizatihi kendi içinde ve kendi başına bir değeri yoktur. Tarihe ve tarihsel olana yönelirken
onun asıl amacı pür anlamda tarihçilik yapmak değil, belirli bir duruştan bir tarih bilinci yaratarak
gününün tarihsel koşulları içerisindeki sorulara yanıt bulmak ve “toplumsal eylemi düşünceye
bağlamak”tır. Onun milliyetçilik anlayışı da, ırkçı ve etnik temelli olmaktan ziyade teritoryal ve
tarihsel olanı temele alan bir yaklaşımın ürünüdür.

Anahtar Kelimeler

Fuat Köprülü, Milliyetçilik, Türk Milliyetçiliği, Cumhuriyet, Cumhuriyet İdeolojisi, Ulus-Devlet

FUAT KÖPRÜLÜ’S UNDERSTANDING ON NATIONALISM AND HIS APPROACH ON TURKISM

Öz

At present study is tried to be addressed the notion of “Turkism” and “Turkish nationalism”
of Köprülü in the light of his general intellectual and academical perspective and standing. In the
historical process towards the nation-state, the appealing and forming of “Turkish nationalism” in
the form of both “cultural nationalism” and “political nationalism” as is represented in the public
sphere is relatively embodied as an intellectual and political formation later than Ottomanism and
Islamism movements. However, in the establishment process of the Republic, it relatively becomes
dominant and functions as a cement for the building of a new nation-state in contrast with the
other movements and to the extent the historical conditions also necessitated.
In that process and the earlier period of the Republic, Köprülü renders sophisticated and deeper
his notion of Turkism and Turkish nationalism by benefiting from the intellectuals like Yusuf
Akçura and Ziya Gökalp besides the intellectual sources in the west. Additionally, he has a holistic
concept of the history and improves a structural analyse which considers the historical events with
the dimensions of the social, political, cultural and economical. His workings are formed in the
wide range of the social history or historical sociology, the history of politics, cultural history,
etnography and the history of literature. He also takes into consideration together the “structure”
and “change”. For Köprülü, the history has not any worth solitary and in itself. His main aim at
dealing with the history and historical is not to do a pure historiography, but “to connect the social
act to the thought” and find answer to the questions within the historical conditions of his period
by creating a historical awareness. His nationalism notion also is a product of approach that grounds
on territorial and historical one rather than racist and ethnical one.

Anahtar Kelimeler

Fuat Koprulu, Nationalism, Turkish Nationalism, Republic, İdeology of Republic, Nation State

Kaynakça

• Akçura, Yusuf, Türkçülük: Türkçülüğün Tarihi Gelişimi, Hazırlayan: Sakin Öner, Türk Kültür Yayını, İstanbul.
• Akçura, Yusuf (1987), Üç Tarz-ı Siyaset, TTK Yayınları, Ankara.
• Akşin, Sina (1987), Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Anderson, Benedict (1991), Imagined Communities, 2.basım, Verso Yayınları, London.
• Anderson, Benedict (1993), Hayali Cemaatler, Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev. İsken- der Savaşır, Metis yayınları, İstanbul.
• Arai, Masami (1994), Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, çev: Tansel Demirel, İletişim Yayın- ları, İstanbul.
• Aaydın, Suavi (1993), Modernleşme ve Milliyetçilik, Gündoğan Yayınları, Ankara.
• Bayur, Yusuf Hikmet (1983), Türk İnkılabı Tarihi, cilt: II, TTK Yayınları, Ankara.
• Berkes, Niyazi (Tarihsiz), Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul.
• Berktay, Halil (1983), Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• Bloom, W. (1990), Personal Identity, National Identity and International Relations, Cambridge University Press, Cambridge.
• Deutsch, Karl W. - Foltz, William J. (1963), Nation-Building, Atherton Press, New York.
• Emerson, Rupert (1965), Sömürgelerin Uluslaşması, çev. T.Ataöv, Ankara.
• Filipoviç, N. (1981), “Müellif Hakkında Not”; iç. Fuat Köprülü, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu”, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Gellner, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusçuluk, çev. Büşra Ersanlı Bahar - Günay Göksu Özdoğan, İnsan Yayınları, İstanbul.
• Georgeon, François (1996), Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura, çev. Alev Er, 2. baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Gökalp, Ziya (1976a), Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, Devlet Kitapları, Ankara.
• Gökalp Ziya (1976b), Türkçülüğün Esasları, Kültür Bakanlığı Yayını, İstanbul.
• Göksu-Özdoğan, Günay (1993), “Türk Ulusçuluğu ve Türki Cumhuriyetler: Kuramsal ve Tarihsel Bir Yaklaşım”, Toplum ve Bilim, sayı: 62.
• Göle, Nilüfer (1986), Mühendisler ve İdeoloji, -Öncü Devrimcilerden Yenilikçi Seçkincilere, İle- tişim Yayınları, İstanbul.
• Guıbernaau, Montserrat (1997), 20. Yüzyılda Ulusal Devlet ve Milliyetçilikler, çev. Neşe Nur Do- maniç, Sarmal Yayınevi, İstanbul.
• Güngör, Erol (1995), Türk Kültürü ve Milliyetçilik, 10.Basım, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Holborn and Haralombos (1995), Sosyology, Themes and Perspektives, 4. edition, Collins Edu- cational, London.
• Hall, Raymond L. (1979), Ethnic Autonomy - Comparative Dynamics, Pergamon Press Office, New York.
• Hanioğlu, M.Şükrü (1981), Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul.
• Hayes, Carlton J. (1995), Milliyetçilik: Bir Din, çev. Murat Çiftkaya, İz Yayıncılık, İstanbul.
• Heyd, Uriel (1979), Türk Ulusçuluğunun Temelleri, çev. K.Günday, Kültür Bakanlığı Yayını, An- kara.
• Hobsawm, E.J. (1990), Nation and Nationalism since 1780, Programme, Myth, Reality, Cambrid- ge University Press, Cambridge.
• Hobsbawm, E.J. (1993), 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik, Program, Mit ve Gerçek- lik, çev. Osman Akınhay, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• İnalcık, Halil (1968), “Türk İlmi ve Fuat Köprülü”, Türk Kültürü, sayı: 65, s.289-294.
• Kadıoğlu, Ayşe (1995), “Milletini Arayan Devlet”, Türkiye Günlüğü, sayı: 33.
• Karal, Enver Ziya, (1977), 13-14-15 Kasım 1975’te toplanan “Türkiye’de Tarih Eğitimi” semine- rinde sunulan tebliğ; iç. Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Basımevi, Ankara.
• Kayalı, Kurtuluş (2005), Düşüncenin Coğrafyası 1 (Toplumdan Soyutlanmış Düşünce ve Direnç Potansiyeli, Deniz Kitabevi, Ankara.
• Kaymaz, Nejat (1977), 13-14-15 Kasım 1975’te toplanan “Türkiye’de Tarih Eğitimi” seminerin- de sunulan tebliğ; iç: Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Basımevi, Ankara.
• Kedourie, Elie (1960), Nationalism, Hutchinson Ltd., London.
• Kedourie, Elie (1970), Nationalism in Asia and Africa, The World Pub. Comppany, New York.
• Kılıçbay, Mehmet Ali (1993), “Tarihsel Bir İnşa Olarak Ulus”, Türkiye Günlüğü, sayı:23.
• Köprülü, Fuat (1911), “Edebiyat-ı Milliye”, Servet-i Fünun, XLI/1041.
• Köprülü, Fuat (1912a), “Türklük, İslamlık, Osmanlılık”, Türk Yurdu, IV/9, s.697-698.
• Köprülü, Fuat (1912b), “Edebiyat-ı Milliye”, Servet-i Fünun, XLI/1041.
• Köprülü, Fuat (1913a), “Bizde Tarih ve Müverrihler Hakkında”, Bilgi Mecmuası, cilt: I, Sayı: 2, s.185-196.
• Köprülü, Fuat (1913b), “Türklük, İslamlık, Osmanlılık”, Türk Yurdu, IV/9, s.697-698.
• Köprülü, Fuat (1914a), “Başka Milletler Ne Yapıyor”, Turan; iç. Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seçmeler”, İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Köprülü, Fuat (1914b), “Mehmet Emin Bey”, Turan; iç. Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seçme- ler”, İstanbul: MEB Yayınları 1990.
• Köprülü, Fuat (1915a) “Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti”; Milli Tetebbular Mecmuası, Cilt II, sayı: 5.
• Köprülü, Fuat (1915b), “Edebiyatımızda Cenkcûluk”; İkdam; iç. Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seçmeler”, İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Köprülü, Fuat (1918a), “Osmanlılık Telakkisi”, Akşam; iç: Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seç- meler”, İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Köprülü, Fuat (1918b), “Tanzimat’tan Beri Osmanlılık Telakkisi”, Akşam; iç: Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seçmeler”, İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Köprülü, Fuat (1919), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul.
• Köprülü, Fuat (1923), Türkiye Tarihi, İstanbul.
• Köprülü, Fuat (1926a), “Asrilik ve Milliyetperverlik”, Yeni Ses; iç: Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seçmeler”, İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Köprülü, Fuat, (1926b), Türk Edebiyatı Tarihi, Milli Matbaa; İkinci basım. Ötüken Neşriyat, İs- tanbul, 1980.
• Köprülü, Fuat (1928), “Eski Devirlerde ‘Türk’ü Nasıl Telakki Ederlerdi?”, İkdam; iç: Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seçmeler”, MEB Yayınları, İstanbul, 1990.
• Köprülü, Fuat (1981a), Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Neşri- yat, İstanbul; Orijinali: “Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri Hakkında Bazı Mülahazalar”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, cilt: I, s.165-313, İstanbul, 1931.
• Köprülü, Fuat (1981b), Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu; Ötüken Neşriyat, İstanbul; Ori- jinali: 1934’te Sorbonne’da verilen konferansların yazılı metni olarak, Les origines de l’Empire ottoman, Paris: Editions de Boccard, 1935; İlk Türkçe basımı: Türk Tarih Kuru- mu, Ankara, 1959.
• Köprülü, Fuat (1938), “Ortazaman Türk Hukuki Müesseseleri: İslam Amme Hukukundan Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Yok mudur?”; Belleten, Cilt II, sayı: 5-6, s. 39-72.
• Köprülü, Fuat, (1939), “Manevi ve Ahlaki Kuvvet”, Ülkü Mecmuası, sayı: 80; iç: Orhan F. Köp- rülü, “Köprülü’den Seçmeler”, MEB Yayınları, İstanbul, 1990.
• Köprülü, Fuat (1940), “Milliyetçilik ve Irkçılık”, Ülkü Mecmuası, sayı:86; iç: Orhan F. Köprülü, “Köprülü’den Seçmeler”, MEB Yayınları, İstanbul, 1990.
• Köprülü, Fuat (1941), “Ortazaman Türk-İslam Feodalizmi”, Belleten, Cilt V, Sayı 19, s. 319-334.
• Köprülü, Fuat, (1943), “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, Belleten, Cilt VII, Sayı 27, s. 379-522.
• Köprülü, Fuat (1962), “Başlangıç”; iç. W.Barthold, “İslam Medeniyeti Tarihi”, Nev Yayınevi, s.XVII-XXXIX.
• Lewis, Bernard (1988), Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, 3. baskı, Türk Tarih Ku- rumu Basımevi, Ankara.
• Lukacs, John (1993), Yirminci Yüzyılın ve Modern Çağın Sonu, çev. Mehmet Harmancı, Sabah Kitapları, İstanbul.
• Mardin, Şerif (1962), “The Genesis of Young Ottoman Thought”, Princeton University Press, Princeton.
• Mardin, Şerif (1983), Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908, 2. baskı, İletişim Yayınları, İs- tanbul.
• Mardin, Şerif (1985), Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri; iç: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:VI.
• Mardin, Şerif (1994), Türk Modernleşmesi, Makaleler 4, der: Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, 4. baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Mert, Nuray (1994), Laik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış, Cumhuriyet Kurulurken Laik Dü- şünce, Bağlam Yayınları, İstanbul.
• Mills, C.Wright (1977), The Sociological Imaginaition, Penguin Books, Harmondsworth.
• Oran, Baskın, (1997), Az Gelişmiş Ülke Milliyetçiliği, Kara Afrika Modeli, 3. basım, Bilgi Yayı- nevi, Ankara.
• Ortaylı, İlber (1982), Gelenekten Geleceğe, Hil Yayınları, İstanbul.
• Ortaylı, İlber (1987), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 2. baskı, Hil Yayınları, İstanbul.
• Öğün, Süleyman Seyfi (1995), Modernleşme, Milliyetçilik ve Türkiye, Bağlam Yayınları, İstanbul.
• Özden, Mehmet (1995), “Türkçülük: Sınırlar ve Hayaller”, Türkiye Günlüğü, sayı: 33.
• Özdoğan, Günay (1993), “Türk Ulusçuluğu ve Türki Cumhuriyetler: Kuramsal ve Tarihsel Bir Yaklaşım”, Toplum ve Bilim, sayı: 62.
• Parla, Taha (1989), Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstan- bul.
• Smith, Anthony D. (1983), Theories of Nationalism, 2.basım, Duckworth, London.
• Smith, Anthony D. (1991), The Nation: Invented, Imagined, Reconutructed?, Millenum, Journal of International Studies, cilt: 20, sayı: 3.
• Smith, Anthony D. (1994), Milli Kimlik, çev. Bahadır Sina Şener, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Timur, Taner (1994), Osmanlı Kimliği, 2. Baskı, Hil Yayınları, İstanbul.
• Tuncay, Mete - ZURCHER, Erik Jan (1995), Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyet- çilik (1876-1923), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Türköne, Mümtaz’er (1989), “Tanzimat’ta Millet Fikrinin Doğuşu”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 8.
• Türköne, Mümtaz’er (1994), Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu, 2. baskı, İletişim Yayın- ları, İstanbul.
• Toprak, Zafer (1982), Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918), Yurt Yayınları, Ankara.
• Tural, S. Kemal (1978), “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Yıllarında (1908-1920) Edebiyatımız- da Türkçülük Akımı” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Üçyiğit, Ekrem (1977), 13-14-15 Kasım 1975’te toplanan “Türkiye’de Tarih Eğitimi” semine- rinde sunulan tebliğ ve yapılan konuşmalar; iç. Felsefe Kurumu Seminerleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Ülken, Hilmi Ziya (1998), Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 5.baskı Ülken Yayınları, İstanbul (I. baskı Selçuk Yayınları, İst., 1966).
• Seton-Watson, H. (1977), Nations and States: An Enquiry into the Origins of Nations and the Politics of Nationalism, London.
• Yerasimos, Stefanos (1994), Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve Orta-Doğu, çev. Şirin Tekeli, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Yinanç Mükremin Halil (1940), “Tanzimattan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”, Tanzimat I, s. (573-595), Maarif Matbaası.