19. YÜZYIL TÜRKİSTAN ŞAİR ve TARİHÇİLERİNDEN MÛNİS HAREZMÎ (1778-1829) ve ESERİ: FİRDEVSÜ’L-İKBÂ

Year 2014, Volume: 20 Issue: 77, 221 - 236, 01.04.2014

Hayrullah Kahya

Abstract

19. yüzyıl Orta Asya Türk dili hakkındaki bilgiler oldukça azdır. Hatta bu dönemin
sanatçılarının tam bir listesi dahi henüz çıkarılamamıştır. Bu döneme ait bilgi ve belgelerin
daha çok Sovyet Rus hâkimiyetinde olan bölgelerde kalması, uzun yıllar boyunca bu
belgelere ulaşmayı imkansız kılmıştır. Bununla birlikte dönem hakkındaki bilgiler, yapılan
yeni araştırma ve yayınlarla artmaktadır.
Çağatay edebiyatının son dönem en önemli sanatçılarından biri şüphesiz Mûnis Harezmî
(1778-1829)’dir. Bu çalışmada tarihçiliği yanında şairliği ile de haklı bir ün kazanmış olan
Mûnis Harezmî ve onun Hive Hanlığı’nın resmî tarihini anlattığı büyük eseri Firdevsü’likbâl
üzerinde durulmuştur. Öncelikle Türkistan’ın hanlıklar dönemi (Hive, Buhara,
Hokand Hanlıkları) hakkında kısa bir bilgi verilmiş, ardından da Mûnis’in hayatı ve eserleri
ele alınmıştır. Bu kısmın devamında Mûnis’in en önemli eseri Firdevsü’l-ikbâl üzerinde
durulmuş; eserin Mûnis’in bizzat yazmış olduğu beşinci babına kadarki bölümünün fonetik ve
morfolojik özellikleri, Klâsik Çağataycadan ayrılan hususiyetleri yönüyle değerlendirilmiştir.
Firdevsü’l-ikbâl’den alınan örnek cümlelerle de Mûnis’in üslubu tespit edilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Mûnis Harezmî, Türk dili, Hive, Firdevsü’l-ikbâl, Çağatayca

19th CENTURY TURKESTAN POET and HISTORIAN MUNIS AL-KHWARAZMI (1778-1829) and HIS WORK: FIRDAWS AL-IQBAL

Abstract

Knowledge about the 19th century Central Asia Turkish language is quite insufficient.
Moreover, an entire list of the artists of this period are not available as related information
and documents for this period existed for many years under the domination of the Soviet
Russia, a case which made it impossible to reach these documents for many years. However,
knowledge about this period has increased thanks to new researches and publications.
Certainly Munis Khwarazmi is one of the most important Turkestan artists in 19th
century. In this paper, Mûnis Khwarazmi who earned reputation for not only being historian
but also poet has been researched together with his important work Firdaws al-iqbal in which
he wrote the official history of Khanate of Khiva. Initially, a short information is given
about the khanates period of Turkestan (Khiva, Bukhara, Kokand Khanates) and then the life
of Mûnis and his works are discussed. Following this, the most important work of Mûnis,
Firdaws al-iqbal, has been examined. Phonetic and morphological properties of the work,
written by Munis himself, have been examined in respect to its differing properties from
Classical Chagatai Turkish until the fifth part of the work. Language style of Mûnis has been
studied to be determined with the sample texts taken from the Firdaws al-iqbal.

Keywords

Munis al-Khwarazmi, Turkish language, Khiva, Firdaws al-iqbal, Chagatai Turkish

References

• alpargu, M. (2002). türkistan Hanlıkları. Türkler Ansiklopedisi (s. 557-605). ankara: yeni türkiye yayınları.
• Barthold, W. (1998). Hokand. ia (c. 5/1, s.553-556). istanbul: MeB yayınları.
• “Munis”. (2000). Başlangıcından günümüze Kadar türkiye Dışındaki türk edebiyatları antolojisi (nesir-nazım) (c. 15/2, s. 165). ankara: Kültür Bakanlığı yayınları.
• Bregel, y. (1988). Şir Muhammed Mirab Al-Mutahallas bi’l-Mûnis ve Muhammed Rıza Mirab Al-Mutahallas bi’l-Âgehî, Firdevsü’l-ikbâl, H(v)ârezm Tarihi. leiden, new york, Kİbenhavn, Köln: e. J. Brill.
• Bregel, y. (1999). Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi, Firdaws Al-İqbāl (History of Khorezm). leiden-Boston-Köln: e.J..Brill.
• Cumahoca, n. a. (2006). Munis, Şermuhammed (1778-1859). türk Dünyası Ortak edebiyatı türk Dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi (c. Vı, s. 429). ankara: atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı yayınları.
• Clauson, s. g. (1972). an etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century turkish. Oxford: Oxford.
• Devellioğlu, F. (2011). Osmanlıca-türkçe ansiklopedik lugat. ankara: aydın Kitabevi yayınları.
• eckmann, J. (2003). Çağatayca el Kitabı. istanbul: akçağ yayınları.
• * Burada Farsça bir mısra vardır.
• ** Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. yuri Bregel, Şir Muhammed Mirab al-mutahallas bi’l-Mûnis ve Muhammed Rıza
• Mirab al-mutahallas bi’l-Âgehî, Firdevsü’l-ikbâl, H(v)ârezm Tarihi, e. J. Brill, leiden 1988, s. 17-25. eckmann, J. (1963). Çağatay edebiyatının son Devri. tDay Belleten, 121-156.
• Firdevsü’l-ikbâl, istanbul Üniversitesi nadir eserler Kütüphanesi, nu: t 82.
• inan], a. (1933). XıX-uncu asır türkistan Şair ve tarihçilerinden Şir Mehmet Munis 1778- 1829. azerbaycan yurt Bilgisi, 2, 13, 17-20.
• Kahya, H. (2010). Mûnis ve Âgehi Firdevsü’l-ikbâl (Vr. 1b-156b) (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin). yayımlanmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi türkiyat araştırmaları enstitüsü, istanbul, turkey.
• Kaman, s. (2012). Firdevsü’l-ikbāl Giriş-Transkripsiyonlu Metin-İnceleme (156b-336a)- Dizin. yayımlanmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi türkiyat araştırmaları enstitüsü, istanbul, turkey.
• Khiva. (1994). taşkent: Uzbekistan Publishers.
• Köprülü, M. F. (1988). Çağatay edebiyatı. ia (c. 3, s. 270-323) . istanbul: MeB yayınları.
• necip asım (1328). Firdevsü’l-ikbâl 1. türk Derneği, 2, 68-71.
• necip asım (1328). Firdevsü’l-ikbâl 2. türk Derneği, 3, 81-85.
• Özaydın, a. (1997). Hârizm. tDVia (c. 16, 217-220). istanbul: tDV yayınları.
• saray, M. (1998). Hive Hanlığı, tDVia (c. 18, s. 167-170). istanbul: tDV yayınları.
• saray, M. (1987). Buhâra (Özbek) Hanlığı (1753 Den itibaren emirliği) 1500-1920. tarihte türk Devletleri (c. ıı, s. 591-600). ankara: ankara Üniversitesi Basımevi.
• saray, M. (1987). Hive Hanlığı (1512-1873 Ve 1920). tarihte türk Devletleri (c. ıı, s. 601- 610). ankara: ankara Üniversitesi Basımevi.
• saray, M. (1987). Hokand Hanlığı (1700-1876). tarihte türk Devletleri (c. ıı, s. 611-617). ankara: ankara Üniversitesi Basımevi.
• saray, M. (1994). Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). ankara: ttK yayınları.
• saray, M. (1993). Özbek Türkleri Tarihi. istanbul: nesil yayınları.
• schuyler, e. (2007). Türkistan: Batı Türkistan, Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları. (Çev. Firdevs Çetin, Halil Çetin). istanbul: Paradigma yayıncılık.
• steıngass, F. (1930). Persian-english Dictionary. london.
• Şeyh süleyman efendi-yi Buhari (1298). lugat-ı Çağatay ve türkî-i Osmanî. istanbul.
• Şimşir, s. (2009). Dünden Bugüne Türkistan’da Türkler. istanbul: ıQ Kültür-sanat yayıncılık.
• Şişman, r. Ş. (2012). Firdevsü’l-İkbâl: Giriş, Transkripsiyonlu Metin (vr. 336a-523a). yayımlanmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi türkiyat araştırmaları enstitüsü, istanbul, turkey.
• tekin, F. (2011). Hanlıklar Dönemi Çağatay edebiyatı. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6/1, 1782- 1788.
• togan, z. V. (1977). Hârizm. ia (c. 5/1, s. 240-257) . istanbul: MeB yayınları.
• togan, a. z. V. (1981). Bugünkü türkili (türkistan) ve yakın tarihi Batı ve Kuzey türkistan. c. 1. istanbul: enderun yayınları.
• yaman, e., Mahmud, n. (1998). Özbek türkçesi-türkiye türkçesi Ve türkiye türkçesi- Özbek türkçesi Karşılıklar Kılavuzu. ankara: tDK yayınları.