Bayburt’un Kara Kışı: Tepegöz

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 110, 307 - 331, 01.05.2022

Tuğba Akkoyun Koç

https://doi.org/10.22559/folklor.1956

Öz

Milletlerin hafızalarında derin izler oluşturan savaş, kıtlık, iç siyasi çatışmalar,
doğal afetler gibi türlü olayın nesiller boyunca mitolojik ögelerle aktarıldığı destanlar, Dede Korkut Hikâyeleri’nden uzak bir yerde değildir. Hikâyelerdeki mitik
dönem izleri, yoğunlaştırılmış bilgilerle donanmış tabakalı bir yapı oluşturmuştur.
İlk tabaka, kronolojik olarak en son eklenen tabaka olmakla birlikte en anlaşılır
olan ve genel okuyucuya hitap eden tabakadır. Sonraki tabakalar, bağlamının okurdan biraz daha uzaklaşması nedeniyle derinde kalmaktadır. Bu çalışmada derin
yapıya ulaşmak için; metinlerdeki sözcüklerin ve oluşturdukları yapıların rastlantısal olarak değil “seçim” yoluyla varlık gösterdiklerinden, ideolojinin metne
hâkimiyetinden, bağlamdan hareket eden, metnin arkeolojisine odaklanan söylem
çözümlemesi yönteminden ve dil bilimsel antropolojinin bakış açılarından yararlanılmıştır. Söz konusu iki çalışma alanı daima birbirleriyle etkileşim ve alışveriş
içindedir. Bazı araştırmalara göre iklim, medeniyetin oluşmasında oldukça önemli bir rol oynamakta ve sosyal, ekonomik ve siyasi ögelerle etkileşim içinde olmaktadır. Böylelikle yerkürede yaşanan iklim değişiklikleri ve sonuçları (kıtlık, göç vb.),
savaşlar, önemli savaşçılar ve kanaat önderleri, zaferler edebî metinlerle nakledilebilmektedir. Tepegöz hikâyesindeki katmanlı yapı irdelendiğinde de iklim-insan
etkileşimi bağlantısı açıkça görülür. Bu bağlamda Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü
Boy, söylem çözümlemesinin disiplinler arası boyutuna uygun olarak; çevre tarihi, tıp, iklimbilim, zooloji, jeoloji, coğrafya, toponimi gibi çeşitli disiplinlerin
verileriyle desteklenerek incelenmiş ve Tepegöz-kara kış bağı ortaya konmuştur.
Tepegöz tasavvurunun; insanın temel ihtiyaçlarından olan sağlıklı metabolizmaya
erişme, barınma ve yemek yeme unsurlarına engel olan uzun ve sert kışları ifade
ettiği görülmüştür. Mit, destan, masal, efsane gibi metinlerde yer alan ve genellikle
“fantastik” denilen Tepegöz gibi varlıkların insan hayatını türlü şekilde sonlanma
noktasına getiren insan dışındaki bir tehdidi ifade ettiğini düşünmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Tepegöz, Basat, Tepegöz ve kış, Dede Korkut Hikayeleri ve iklim, devler, Cyclops

Tepegöz: Bayburt’s Harsh Winter

Öz

Epics, in which various events such as war, famine, internal political conflicts, and
natural disasters, have deep traces in the minds of nations and are conveyed through
generations with mythological elements that are not too far from the Dede Korkut
Stories. Mythic period traces found in the stories have formed a layered structure
equipped with concentrated information. Although chronologically, the first layer
is actually the last layer added, it is the most understandable and appealing layer to
the general reader. The latter layers are much deeper because its context diverges a
little further from the reader. In order to reach the deep structure, as aimed in this
study, the method of discourse analysis, which focuses on the archeology of the
text, is based on the dominance of the ideology on the text, and the perspectives
of linguistic anthropology has been used; since the words and structures they form
in the texts come into existence not by chance but by “selection”, These two fields
of study are always in an interaction and exchange with each other. According to
research, climate plays a very important role in the formation of civilization and
interacts with their social, economic, and political elements. Thus, climate changes
and their consequences (famine, migration, etc.), wars, important warriors, opinion leaders, and victories throughouth the world can be conveyed through literary
texts. When the layered structure in the Tepegoz story is examined, the connection
between climate-human interaction is clearly seen. In this context, the story where
Basat killed Tepegöz, has been analyzed with the support of data from various disciplines such as environmental history, medicine, climatology, zoology, geology,
geography, and toponym, in accordance with the interdisciplinary dimension of
discourse analysis; as a result, the Tepegoz-harsh winter link was revealed. As per
the concept of Tepegöz; it has been observed that there is reference to the long and
harsh winters that prevent access to a healthy metabolism, accommodation, and eating, which are basic human needs. It is possible to assume that “fantastic” beings
like Cyclops, which can be found in myths, epics, fairy tales and legends, express a non-human threat that brings human life to an end in various ways.

Anahtar Kelimeler

Tepegöz, Basat, Tepegöz and winter, Dede Korkut Stories and climate, giants, Cyclops

Kaynakça

• Akkoyun Koç, T. (2020). Saha (Yakut) büyü masallarından “Çaaçahaan” ın öz-biçim ve söylem açısından tahlili. Hars Akademi Uluslararası Hakemli Kültür Sanat Mimarlık Dergisi, 3(5), 150-180.
• Bilgili, N. (2019). Türk mitolojisi (5. b.). Kripto Kitaplar.
• Bindaş, E. (2016). Karaçay Malkar Türkçesinde hayvan (kuş) isimlerinin kuruluşu ve Türkiye Türkçesiyle karşılaştırılması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü.
• Biray, N. (2013). Bugün hava nasıl olacak? - Halk bilgisine dayalı takvim ve hava tahmini: “Kazak Türkçesi örneğinde”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 2(20), 1-30.
• Büyükkantarcıoğlu, N. (2006). Söylemden ideolojiye: Eleştirel söylem çözümlemesi. (A. Kocaman Ed.), Dilbilim temel kavramlar, sorunlar, tartışmalar içinde (101-113). Dil Derneği.
• Ciner, A.,& Sarıkaya, M. (2013). Buzullar ve iklim değişikliği: Geçmiş, günümüz ve gelecek (V. Ediger Ed.) Türkiye’de iklim değişikliği ve sürdürülebilir enerji içinde (19-48). İstanbul: ENİVA-Enerji ve İklim Değişikliği Vakfı.
• da Silva, A. (1987). Epic theory of discourse. Formação épica da literatura Brasileira. İçinde Paco: Elo.
• Ercilasun, A. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk: giriş-metin-çevirinotlar-dizin (2 b.). Türk Dil Kurumu.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları, inceleme-metinler-sözlük ve dizinler. Türk Dil Kurumu.
• Genç, R. (1997). Türk inanışları ile milli geleneklerinde renkler ve sarı-kırmızı-yeşil. ADTYK Atatürk Kültür Merkezi.
• Girişgin, A., Koçak, S., Gül, M. ve Cander, B. (2006). Hipotermi ve lokal donmalar. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 15(3), 45-50.
• Gönençgil, B. (2017). Küresel iklim değişikliği ve atmosferik afetler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.
• Gönençgil, B.,ve Vural, G. (2016). Çevre tarihi açısından küçük buzul çağı ve sosyal etkileri. TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, 10-25. Ankara.
• Günay, D. (2013). Söylem çözümlemesi. Papatya.
• İnan, A. (1948). Göçebe Türk boylarında evlâtlık müesseseleriyle ilgili gelenekler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, VI(3),127-137.
• Kafesoğlu, İ. (1987). Türk bozkır kültürü. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Karaman, K. (2010, Mayıs). Ritüellerin toplumsal etkileri. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (21), 227-236.
• Miroğlu, İ. (1975). XVI yüzyılda Bayburt sancağı. Anadolu Yakası Bayburt Kültür ve Yardımlaşma Derneği.
• Özdemir, M. (2004). İklim değişmeleri ve uygarlık üzerindeki yansımalarına ilişkin bazı örnekler. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 1-20.
• Özkan, A. R. (2002). Yeni Türkiye yayınları Türkler özel sayısı, III, 427-433.
• Polo, M. (1979). Marcopolo seyahatnamesi (Cilt I). (F. Dokuman, Çev.) Tercüman Gazetesi.
• Səfərlı, F. (2013). Ortaçağda Nahçivan’da Sufi tarikatlarının faaliyetlerini gösteren yer adları (M. Kemaloğlu, Çev.) Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, II(3), 1-15. doi:10.7596/taksad. v2i3.214.
• Sepetçioğlu, M. N. (1998). Karşılaştırmalı Türk destanları (6. b.). İrfan.
• Tezcan, S.,& Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. Yapı Kredi.
• Zehiroğlu, A. (2000, Ağustos). Prokopius’un Trabzon seyahati. Tarih ve Toplum (200).
• Elektronik kaynaklar: Ayverdi, İ. (t.y.). Pınar. (Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı) Kubbealtı Lugatı, Erişim tarihi13.09.2020, http://lugatim.com/s/p%C4%B1nar
• Bozkurt, N. (2007). Peri. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi) TDV İslâm Ansiklopedisi, Erişim tarihi 05.03.2020, https://islamansiklopedisi.org.tr/peri
• CHO, J.-H. (2014, Ocak). The Little Ice Age and coming of the anthropocene. Asian Review of World Histories, 2(1), s. 1-16., Erişim tarihi 25.04.2020, http://dx.doi.org/10.12773/arwh.2014.2.1.001 Çobanaldatangiller, 2020. wikipedia, Erişim tarihi 10.04.2020, https://tr.wikipedia.org/wiki/ Çobanaldatangiller
• Erüz, C. (2018, Temmuz 23). Bir Derebaşı virajları faaliyeti, Erişim tarihi 21.09.2019, https://www. facebook.com/groups/dogatarih/permalink/1934522166599397/
• Karataş, A. (2015). Caprimulgus europaeus - çobanaldatan. Biyologlar, Erişim Tarihi 15.05.2019, https://biyologlar.com/caprimulgus-europaeus-cobanaldatan