Story of the Transformation of Yarn into Pattern in the Case of Uşak Carpet and Rug

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 120, 961 - 990, 01.11.2024

Serpil Yayman

https://doi.org/10.22559/folklor.2717

Öz

Carpets and rugs have an important place among the main material and visual
cultural products that indicate the beliefs, lifestyles, values, and art perceptions
and phenomena shaped by the societies throughout their history. Uşak is one of
the first regions that comes to mind in the field of carpets and rugs among the wide
and rich Turkish material cultural production phenomena. Society-based, cultural,
and regional differences may be observed in the attitudes, methods, motifs, and
colors used in the production, consumption, and sharing processes of material
and visual cultural products in general and carpets and rugs. It can be stated that
the most important feature that distinguishes the Uşak carpet – which is the main
subject of the study - from other examples is the wool yarn obtained from the wool
of Karagöz sheep raised in Uşak, which makes the carpet more durable, and the
knot shape called “Turkish knot” tied with this yarn. The quality of the weaving
technique and the originality of the patterns are other distinctive features of Uşak
carpets and rugs that distinguish them from their counterparts produced in other
regions. Uşak carpets and rugs, like many other material culture products, are the
elements of material and visual culture that are shaped by the traditions, customs,
and lifestyles of the society and emerged as a result of sociocultural interactions.
In this respect, Uşak carpets and rugs are remarkable cultural phenomena in terms
of bringing the traces of various historical changes and transformations to the
present day through a cultural formation in the historical process. In the article,
I have examined how the yarn turns into patterns during the production phase of
Uşak carpets and rugs and the techniques used during this transformation. I have
explained the selected materials and the local motifs by focusing on their traditional
features. I have also made suggestions for fine arts education in contemporary
design examples to increase the interest in cultural values while transferring Uşak
carpets and rugs to future generations. Thus, through this study, I have shared my
opinions and suggestions on the issues to be considered in the redesign processes
of Uşak carpets and rugs especially on bringing traditional aesthetic and cultural
values to the forefront.

Anahtar Kelimeler

tradition, Uşak carpet and rug, yarn, pattern

Etik Beyan

Research and publication ethics statement: This is a research article, containing original data, and it has not been previously published or submitted to any other outlet for publication. The author followed ethical principles and rules during the research process. In the study, informed co Contribution rates of authors to the article: The article is single-authored. Financial support: The study received no financial support from any institution or project. Ethics committee approval: The present study does not require any ethics committee approval. Conflict of interest: The author declares no conflict of interest.

Uşak Halısı ve Kilimi Örnekleminde İpliğin Desene Dönüşümünün Hikâyesi

Öz

Toplumların tarihleri boyunca biçimlendirdikleri inanış, yaşam biçimi, değer ve
sanat algılarının ve olgularının birer göstergesi olarak beliren başlıca maddi ve
görsel kültürel ürünler arasında halı ve kilimler de önemli yer tutmaktadır. Geniş ve
zengin Türk maddi kültürel üretim olguları içinde özellikle halı ve kilim alanında
ilk akla gelen yörelerden biri de Uşak’tır. Genelde maddi ve görsel kültür ürünleri
ile özelde halı ve kilimlerin üretim, tüketim ve paylaşım süreçlerindeki tutumlar,
yöntemler, bunların üzerindeki motifler ve kullanılan renkler her topluma, kültüre ve
yöreye göre değişim gösterebilmektedir. Çalışmaya konu edilen Uşak halısını diğer
örneklerinden ayıran en önemli özelliğinin ise Uşak’ta yetişen Karagöz koyununun
yününden elde edilen ve halının daha dayanıklı olmasını sağlayan yün iplik ve bu
iplikle atılan “Türk düğümü” olarak adlandırılan düğüm şekli olduğunu belirtmek
mümkündür. Dokuma tekniğindeki kalite ve desenlerindeki özgünlük, Uşak halı ve
kilimini diğer yörelerdeki örneklerinden ayıran diğer belirgin özellikleridir. Uşak
halı ve kilimleri, diğer pek çok maddi kültür ürünü gibi toplumun gelenekleriyle,
görenekleriyle ve yaşam biçimleriyle şekillenen, sosyokültürel etkileşimler
sonucunda ortaya çıkan maddi ve görsel kültür unsurlarıdır. Bu bakımdan Uşak
halı ve kilimleri, tarihsel süreçteki kültürel bir oluşumla birlikte, türlü değişim ve
dönüşümlerin tanıklığını günümüze kadar getirmesi bakımından da dikkat çekici
kültürel olgulardır. Makalede, Uşak halı ve kilimlerinin üretim aşamasında ipliğin
nasıl desene dönüştüğü ve bu dönüşüm sırasında kullanılan teknikleri inceledim.
Kullanılan malzemeleri ve yöresel motifleri, geleneksel özelliklerini ön planda
tutarak anlattım. Ayrıca, Uşak halı ve kiliminin gelecek nesillere aktarılmasında
kültürel değerlere yönelik ilginin arttırılabilmesi için çağdaş tasarım örneklerinde
güzel sanatlar eğitimi çerçevesinde önerilerde bulundum. Böylece çalışma
aracılığıyla, Uşak halı ve kilimlerinin yeniden tasarlanması süreçlerinde dikkat
edilecek hususlara ve özellikle geleneksel estetik ve kültürel değerlerin ön plana
çıkartılmalarına yönelik görüş ve önerilerimi paylaştım.

Anahtar Kelimeler

gelenek, Uşak halısı ve kilimi, iplik, desen

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yü rütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. nsent was obtained from the volunteer participants and the privacy of the participants was protected. Yazarların makaleye katkı oranları: Makale tek yazarlıdır. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır

Kaynakça

• Arapoğlu, F. (2015). Bellek ve iz III. Uşak Belediyesi.
• Aslanapa, O. (1987). Türk halı sanatı’nın bin yılı. Eren.
• Aslanapa, O. (1993). Türk sanatı el kitabı. İnkılap.
• Bak, C. D. (2020). Yün ipliklerinin kayısı çekirdeği kabuğu (armeniaca vulgaris lam) ile boyanmasından elde edilen renkler ve haslık değerleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Bakır. G. (2020). Pamuk ve yün ipliklerinin zerdali dikeni bitkisi ile boyanmasından elde edilen renkler ve haslık değerleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Boralevi, A. ve diğerleri (2007). Tanrıya adanmış halılar transilvanya kiliselerinde anadolu halıları 1500-1750, Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi Yayını.
• Bozdağ, L. (n.d.). Oryantalizmin yapısökümü. Retrieved October 5, 2024, from http://nurcanperdahci. com.tr/oryantalizmin-yapisokumu
• Bronner, S. J. (2018). The birth of material culture. Material Culture, 50(1), 2–11. http://www.jstor.org/ stable/44843614
• Can, Y. ve Gün, R. (2015). Türk İslam sanatları ve estetiği. Kayıhan.
• Çelik, H. (2014). Eskiçağ ’da Anadolu’da dokuma (M.Ö. 1974-1719) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Pamukkale Üniversitesi.
• Doğan, C. (2011). Yün ve akrilik iplik boyahane atıksularından fenton ve elektrokoagülasyon yöntemleri ile renk ve koi giderimi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Erciyas, S. (n.d.). Uşak’ta halıcı kadınların unutulmuş isyanı kitaplaştı. Retrieved October 5, 2024, from https://www.egetelgraf.com/usakta-halici-kadinlarin-unutulmus-isyani-kitaplasti
• Glassie, H. (1993). Turkish traditional art today. Indiana University Press.
• Glassie, H. (1999). Material Culture. Indiana University Press.
• Grassby, R. (2005). Material culture and cultural history. The Journal of Interdisciplinary History, 35(4), 591-603. http://www.jstor.org/stable/3656360
• Güllü, S. ve Çatır, O. (2017). Uşak halı dokuma sanatının gelişimi, özellikleri ve turizme etkilerine yönelik nitel bir araştırma. Social Sciences Studies Journal, 10, 1285-1302.
• Kılıç, Karatay, S. (2019). Kırkyama geleneği ve kullanım alanları. Journal of Arts, 2(3), 141-150.
• Koçak, S. Ç. (2020). Tekstil baskı ve boyamacılığına bağlı el sanatlarının baskı tarihindeki yeri. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi,7(5), 464-482.
• Lehmann, A.-S. (2012). How materials make meaning. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek (NKJ) / Netherlands Yearbook for History of Art, 62, 6–27. http://www.jstor.org/stable/43883869
• Ölçer, N. (1988). Türk ve İslam eserleri müzesi kilimler. Eren.
• Özkan, Ş. (2011). Sanatsal dokumalarda geleneksel dokuma tekniklerinin kullanımı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Perdahçı, N. (2024). Tarih boyunca Uşak halısı. Güler.
• Polat, Y. (2017). Başbakanlık Osmanlı arşivinde bulunan belgelere göre Uşak halısı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi) Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Prown, J. D. (1982). Mind in matter: an introduction to material culture. Theory and method. Winterthur Portfolio, 17 (1), 1-19. http://www.jstor.org/stable/1180761
• Scarpaci, J. L. (2016). Material culture and the meaning of objects. Material Culture, 48(1), 1–9. http:// www.jstor.org/stable/44507769
• Schlereth, T. J. (1983). Material culture studies and social history research. Journal of Social History, 16(4), 111-143. http://www.jstor.org/stable/3786995
• Schlereth, T. J. (1985). Material Culture Research and Historical Explanation. The Public Historian, 7(4), 21-36. https://doi.org/10.2307/3377548
• Tarancı, B. (2023). Karışık teknik kullanılan sanatsal tekstillerde iplik sanatı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Uşak Belediyesi, (2012). Uşak halısı geçmişten günümüze. Hürriyet Matbaası.
• Uzun, M. (2024). Güncel sanat pratikleri bağlamında Fırat Neziroğlu’nun dokuma resimleri ve dokuma performansları [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yonan, M. (2011). Toward a fusion of art history and material culture studies. West 86th: A Journal of Decorative Arts, Design History, and Material Culture, 18(2), 232–248. https://doi. org/10.1086/662520 Yüce, İ. (2010). Poliester/yün iplik karışımlarının boyanması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Görsel Kaynaklar: Görsel 1, 2: Halı ve Kilim Teknikleri. (n.d.). Retrieved August 3, 2024, from https://www.siskoosman. com/techniques_tr.html
• Görsel 3: Sanat Tarihindeki ilk Türk Halısı: Pazırık Halısı. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from https://www.topragizbiz.com/konular/sanat-tarihindeki-ilk-turk-halisi-pazirik-halisi.10259/
• Görsel 4, 5: Günay Halı. (n.d.). Retrieved July 28, 2024, from https://gunayhali.com/magaza/kilimseccade-13/
• Görsel 6, 7: Klasik Devir Türk Halı Sanatı- Uşak ve Bergama Halıları. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from https://www.sanatinyolculugu.com/klasik-devir-turk-hali-sanati-usak-ve-bergamahalilari/
• Görsel 8: Klasik Devir Türk Halı Sanatı- Uşak ve Bergama Halıları. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from https://www.sanatinyolculugu.com/klasik-devir-turk-hali-sanati-usak-ve-bergama-halilari/
• Görsel 9: 16.- 17. Yüzyıl Uşak Çintemanili Halılar. (2021, July 11). Style Of Mimesis. Retrieved October 5, 2024, from https://www.styleofmimesis.com/2021/07/16-17-yuzyil-usak-cintemanilihalilar.html
• Görsel 10: X.com. (n.d.). X (Formerly Twitter). Retrieved October 5, 2024, from https://x.com/ zeynepxmelek/status/826351971925901312
• Görsel 11: Eldokuma Haılı - Günay Halı - Uşak. (2024, September 14). Günay Halı - Uşak. Retrieved October 5, 2024, from https://gunayhali.com/magaza/eldokuma-hali-5/
• Görsel 12: Uşak Halıları | Kültür Portalı. (n.d.). Kültür Portalı. Retrieved October 5, 2024, from https:// www.kulturportali.gov.tr/turkiye/usak/nealinir/usak-halilari
• Görsel 13: Osmanlı Ahşap Çelik Döğme Çivili Tarak Halı Dokumada Kullanılan Yün İp Yapımında Kullanılan Çivili Yün Tarağı | Garaj antik. (n.d.). Garaj Antik. Retrieved October 5, 2024, from https://www.garajantik.com/hali-dokumada-yun-ip-yapiminda-kullanilan-civili-tarak.html
• Görsel 14: Günay Halı- Uşak | El Dokuma Halı Kilim ve Aksesuarlar | Sanal Mağaza. (2024, May 15). Günay Halı - Uşak. Retrieved October 5, 2024, from https://gunayhali.com/
• Görsel 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24: Kırlent - Günay Halı - Uşak. (2024, July 31). Günay Halı - Uşak. Retrieved October 5, 2024, from https://gunayhali.com/urun-kategori/kirlent/ Erişim Tarihi:6.08.2024
• Görsel 25: Oryantalizmin Yapısökümü / Lütfiye Bozdağ. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from http:// nurcanperdahci.com.tr/oryantalizmin-yapisokumu
• Görsel 26: Uşak’ın Keşfedilmeyi Bekleyen halı kilim evi ziyaretçilerini bekliyor. (n.d.). https://www. usakegemtv.com.tr. Retrieved October 5, 2024, from https://www.usakegemtv.com.tr/usak-inkesfedilmeyi-bekleyen-hali-kilim-evi-ziyaretcilerini-bekliyor/17359/
• Görsel 27: Eli Belinde Motifi. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from https://www.facebook.com/photo. php?fbid=230537809700851&id=100082338990024&set=a.224647373623228&locale=tr_tr
• Görsel 15, 16, 28, 30, 32, 34, 36, 38, 40, 42, 44, 46, 48: S. Yayman’ın arşivi
• Görsel 29: Soho Antiq- Kilim Motifleri ve Anlamları. (n.d.). https://sohoantiq.com. Retrieved October 5, 2024, from https://sohoantiq.com/blog/kilim-motifleri-ve-anlamlari
• Görsel 31: Yanış | Koç University. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from https://librarydigitalcollections. ku.edu.tr/dijital-sergiler/yanis-dijital-sergi/
• Görsel 33: Anadolu Halı - Kilim Motifleri / Hayat ağacı Motifi 1 Stock Vector. (n.d.). Adobe Stock. Retrieved August 5, 2024, from https://stock.adobe.com/images/anadolu-hal-kilim-motifleri-hayata-ac-motifi-1/249387093
• Görsel 35: Anadolu Türk kilim motifi. (2020, October 3). Pinterest. Retrieved October 5, 2024, from https://tr.pinterest.com/pin/523332419205387107/
• Görsel 39: Anadolu’nun Mozaik Desenleri: Türk Motiflerinin Zengin Dünyası. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from https://tosyahaber37.com/haber/20847759/anadolunun-mozaik-desenleriturk-motiflerinin-zengin-dunyasi
• Görsel 41, 43, 45: Türk Kilimlerinde Rastladığımız Motifler Hangi Anlamlara Geliyor? (2021, February 6). Halkbank Kültür Ve Yaşam. Retrieved October 5, 2024, from https://kulturveyasam.com/turkkilimlerinde-rastladigimiz-motifler-hangi-anlamlara-geliyor/
• Görsel 47: Pıtrak ve Göz Motifleri. (n.d.). Retrieved October 5, 2024, from https://librarydigitalcollections. ku.edu.tr/wp-content/uploads/2022/07/yuruks_sergi.html