Çin’in Sincan Bölgesi’ndeki Bazı Türk Dillerine Ait Toponimler Üzerine

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 123, 741 - 756, 01.08.2025

Aızhan Koıbakova , Abdulselam Arvas , Tolkyn Kalibekuly

https://doi.org/10.22559/folklor.3816

Öz

Dil bilimi, tarih, coğrafya gibi disiplinlerle ilişkili olan toponimi (yer adı bilimi) yüzyıldan uzun
süredir bilim adamları için bir araştırma alanını teşkil ediyor. 1900’lü yıllarda Fransa’da
başlayan toponimi çalışmaları Belçika, İsviçre, İtalya, İspanya, Portekiz ve Almanya’da
devam etti. Daha sonra Slav ülkeleri tarafından toponimi araştırmaları sürdürüldü.
Fin ve Macar bilim adamları da bu konuya yöneldi. Türkiye’de ise
ilk olarak Fuad Köprülü, Nihal Atsız, Mehmet Şakir gibi araştırmacılar toponim (yer adı)
hakkında çalışmalar yaptı. Ruslar yanı sıra Türk kökenli Sovyet bilim adamları
da toponimiye ilişkin kitaplar yazdı. Mezkûr eserlerde Uygur toponimlerine yer verildi.
Benzer şekilde, Türkiye’de yapılan bazı çalışmalarda da Doğu Türkistan’daki
toponimler incelendi. Ancak Türkiye’de, buradaki toponiminin güncel durumunu ele
alan bir araştırma bulunmuyor. Onun için çalışmamızda, Çin’in Doğu Türkistan bölgesindeki
(Sincan Uygur Özerk Bölgesi) toponimleri ele aldık. Araştırma materyalini,
literatür taramasına dayalı toponimler oluşturuyor. Literatür taramasında elde edilen
malzeme hem eski Türkçe hem de Kazakça, Kırgızca, Uygurca gibi çağdaş Türk lehçelerine
ait örnekler içeriyor. Bu incelemede Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ndeki toponimleri yapı,
anlam ve kültür açısından tasnif ettik. Araştırmada, bu temel tasnifin haricinde, Türk-Çin
tarihî ilişkileri neticesinde bölgede ilk Türkçe toponimlerin oluşumuna kısaca değindik.
Ayrıca Türk dillerine ait toponimler Çinceye dönüştürüldüğü için
ortaya çıkan problemleri ifade ettik. Araştırmamız, Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nin
toponomisine ait güncel bir durum incelemesi olduğu için önem arz ediyor.

Anahtar Kelimeler

Çin , Sincan , Türk dilleri , toponimi , toponim , kültür

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale, orijinal veriler temelinde hazırlanmış özgün bir araştırma makalesidir. Daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış olup başka bir yere yayımlanmak üzere gönderilmemiştir. Yazarlar, araştırma sürecinde etik ilkelere ve kurallara uymuştur. Yazarların katkı düzeyleri: Birinci Yazar %40, İkinci Yazar %30, Üçüncü Yazar %30. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır.

On Toponyms Belonging to Certain Turkic Languages in China’s Xinjiang Region

Öz

Toponymy (the science of place names), which is related to disciplines such as
linguistics, history, and geography, has been a field of research to scientists for
over a century. Toponymy research, which began in France in the 1900s, continued
in Belgium, Switzerland, Italy, Spain, Portugal and Germany. Later, toponymic
research was continued by the Slavic countries. Finnish and Hungarian scientists
also addressed this issue. In Turkey, researchers such as Fuad Köprülü, Nihal Atsız,
Mehmet Şakir first worked on toponyms (place names) too. Besides Russians, Soviet
scientists of Turkic origin also wrote books on toponymy. In these works, Uyghur
toponyms were included. Similarly, in some studies conducted in Turkey, toponyms
in East Turkestan were examined. However, there is no research in Turkey that
addresses the current situation of the toponymy here. Therefore, in our study, we
examined the toponyms of East Turkestan region (Xinjiang Uyghur Autonomous
Region). The research material consists of toponyms based on literature review.
The material obtained in the literature review includes examples of both old
Turkish and contemporary Turkic languages such as Kazakh, Kyrgyz and Uyghur.
In this study, we classified the toponyms in Xinjiang Uyghur Autonomous Region
in terms of structure, meaning and culture. In the research, apart from this basic
classification, we briefly mentioned the formation of the first Turkic toponyms
in the region as a result of old Turkish and Chinese historical relations. We also
expressed the problems that arose when toponyms belonging to Turkic languages
were converted into Chinese. Our research is important because it is a current
situation study of the toponymy of the Xinjiang Uyghur Autonomous Region.

Anahtar Kelimeler

China , Xinjiang , Turkic languages , toponymy , toponym , culture

Kaynakça

• Abdirahmanov, A. (1975). Toponimika jane etimologiya. Ğılım.
• Acar, H., Bulut, S. (2021). Çin’in Doğu Türkistan politikasının uluslararası topluma yansımaları. Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi, 9(1), 1-42.
• Aydemir, İ.A. (2023). Çin’de Türk dil ilişkileri. Türkbilig, 46, 347-356.
• Bayımbetova, R. (2011). VII-IX. ğasır Türki jazbalarındağı jer-su atauları. Türkologiya, 6, 10-13.
• Biyarov, B. (2012). Jer-su attarının sözjasamdık ülgilerı. Memlekettik Tildi Damıtuw İnstitutı.
• Ekrem, E. (2011). Çin’in Orta Asya politikaları. Ahmet Yesevi Üniversitesi.
• Ekrem, N.H. (1997). Çin kaynaklarına göre milattan önceki Türklerin yurdu. Erdem, 9(27), 1013-1032.
• Eren, H. (2010). Yer adlarımızın dili. Türk Dil Kurumu.
• Ibırayim, A., Janabekova, A., Rısbergenova, K. jane tağı baskaları. (2011). Kazak adebi tilinin sözdigi.
• 9-tom (On bes tomdık)Til Bilimi İnstitutı.
• Januzak, T. (2007). Kazak onomastikası. Atawlar Sırı 3. Dayk-Press.
• Jarring, G. (1961). Some notes on Central Asian Turkic place names. Geological Institutions of the University of Uppsala.
• Kalibekulı, T. (2024). Kıtaydağı Kazaktar konıstanğan eldi meken atawlarının anıktamalığı. Adebiyet.
• Kalibekulı, T., Tursınali, J., Nurjaubek, A. jane tağı baskaları. (2024). Şınjandağı eldi meken atawlarının Kıtayşa-Kazakşa-Ağılşınşa sözdigi. Adebiyet.
• Koyşıbayev, Y. (1967). Osnovnıye tipi toponimov Semireçiya. Avtoref. diss. kand. filol. nauk.
• Mahmud Kâşgarî. (1997). Türik sözdigi. 1-tom. HANT.
• Murzayev, E. (1974). Oçerki toponymiki. Mısl.
• Ruji, N. (1994). Cultural perspective in Xinjiang place names. Journal of Xinjiang University (Philosophy and Social Sciences Edition), 20-25.
• Ruzhen, N. (1984). Analysis of the word ‘Kala’ in Xinjiang place names. Xinjiang Social Sciences, 4, 144-146.
• Boodberg, P.A. (1956). An early Mongolian toponym. Harvard Journal of Asiatic Studies, 19(3/4), 407-408.
• Radloff, V. (1893). Opıt slovarya Turkskih nareçiy. 2-tom, 2-çast. Tipografiya İmparatorskoy Akademiyi Nauk.
• Okap, T., Şuken, İ. (2009). Şınjan jer-su attarı sözdigi. Şınjan Halık Baspası.
• Zhao, J. (2003). Linguistic exploration to Xinjiang multilingual geographical names. Journal of Shihezi University (Philosophy and Social Science), 3(4), 144-146.