ANADOLU HALK HEKİMLİĞİNDE KADININ YERİ VE KADIN OCAKLAR

Yıl 2024, , 989 - 1003, 27.12.2024

Muhammed Avşar , Özlem Ünalan

https://doi.org/10.55666/folklor.1558134

Öz

Geleneksel tıp, alternatif tıp, halk tıbbı, halk sağaltmacılığı ve folklorik tıp gibi isimlerle anılan halk hekimliği; hastalıkları önlemek veya tedavi etmek amacıyla uygulanan geleneksel tedavi yöntemlerinin tamamıdır. Türk halk hekimliğinin geçmişi Şamanizm’e dayanır. Eski Türklerde halk hekimliği uygulamaları birtakım olağanüstü güçleri olduğu düşünülen şaman veya kam olarak adlandırılan kişiler tarafından yürütülmüştür. İlk şamanlar genellikle kadınlardır ve bu şamanlar güçlerini Umay Ana'ya dayandırmışlardır. Kadın şamanlar birçok vasıfları yanında hastaları tedavi etmişler, özellikle doğum anında etkin rol oynamışlardır. İslamiyet’in kabul edilmesi ile birlikte kamlara atfedilen kutsallık ortadan kalkmış ve şamanların yerini evliyalar, köy ebeleri, hocalar, hekimler ve ocaklar almıştır. Bugün Anadolu’da hastalıkları tedavi eden kadın ocaklar, kadın şamanların bir devamı niteliğindedir. Ayrıca ilkel dönemlerde şaman olsun veya olmasın kadınlar çocuğunu ve eşini tedavi eden, yaşlılara bakıp iyileştiren ilk hekimlerdir. Kadın, sahip olduğu eş ve anne statüsüyle aile bireyleriyle yakından ilgilenmiş onların bakımını ve tedavisini üstlenmiştir. Geleneksel tıbbın kolay erişilebilir ve ekonomik olması, ev ortamında uygulanabilmesi ve alternatif bir tedavi içermesi kadınları geleneksel tıbba yöneltmiştir. Her fırsatta geleneksel tıbbı kullanan kadın, geleneksel tıbbın kuşaktan kuşağa aktarılmasında önemli bir aracı olmuştur.
Türk ocaklık geleneğinde; İslami kültüre, örf ve âdetlere bağlı olarak kadın hastalara genellikle kadın ocaklar bakmıştır. Özellikle adet düzensizliği, kısırlık, hamilelik, rahim kayması ve doğum gibi kadını ilgilendiren rahatsızlıkları; bebekler ve çocuklarla ilgili hastalıkları kadın ocaklar sağaltmışlardır. Anadolu’da devam eden kırklama, aydaşlık, darama, alazlama, bakır basması, bulgur püskürtmesi, kısırlık, gelincik vb. ocaklar kadın sağaltıcılar tarafından sürdürülmektedir. Ayrıca her iki cinsten ocağın sağalttığı rahatsızlıklarda tedaviyi erkek ocağın sağaltması uygun görülmemişse aynı ocağın kadın temsilcisi sağaltmayı gerçekleştirmiştir. Tedavi esnasında kullanılan bazı araç ve gerekçelerde cinsiyet unsuru söz konusu olmuş, bu da tedaviyi yapacak kişinin belirlenmesini sağlamıştır. Kadın ocaklar tedavileri esnasında, “el benim elim değil, Fatıma Anamızın eli” diyerek Hz. Fatıma’nın adından güç almışlardır. Kadın ocakların bu pratikleri Fatma Ana’nın koruma, kurtarma, bolluk, bereket ve uğur getirme, şifa verme inancına dayanmaktır.
Ocaklık geleneğinin önemli gereklerinden biri olan el verme/el alma ritüelinde de cinsiyet ayrımı söz konusudur. Bazı istisnai durumlar olsa da genel olarak kadın ocaklar hemcinslerine erkek ocaklar da kendi hemcinslerine el vermişlerdir. Bu doğrultuda kadın ocaklar kendinden sonra ocaklığı devam ettirmesi için kızlarına, kardeşlerine, gelinlerine ya da kız torunlarına el vermişlerdir. Ayrıca ocaklık geleneğiyle ilgili yapılan çalışmalarda ocaklık geleneğini devam ettirenlerin çoğunlukta kadınlar olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla kadın ocaklar sayı olarak erkeklerden daha fazladır. Kadın ocakların yanı sıra Anadolu’da çocuğu olmayanlara ve hamile kadınlara tedavi uygulayan kadın sağaltıcılardan biri de ebelerdir. Kırsal kesimlerde kadın ve bebek sağlığı için önem taşıyan ebeler, geleneksel tıptan modern tıbba aktarılarak ebelik mesleğinin ilk icracıları olmuştur. Ayrıca kadınların şifacılık vasfı ve hekimlik yönü; masal, halk hikâyesi, efsane gibi halk edebiyatı ürünlerine de konu olmuştur.
Bu çalışmada literatür taraması yapılarak Anadolu’da ocaklık geleneğini devam ettirenlerin cinsiyetleri irdelenmiş ve Anadolu ocaklık geleneğinde kadınların icra ettikleri ocak türleri belirlenmiştir. Kadın ocakların Umay Ana'ya ve Hz. Fatıma'ya kadar uzanan geçmişi göz önüne alınarak Anadolu halk hekimliği içinde kadının yeri ve önemi ortaya konulmuştur. Ayrıca Türk halk hekimliği içinde kadınları belirleyici kılan hususlar değerlendirilmiştir. Kadınların sağalttıkları ocaklardan ve buralarda uyguladıkları tedavi yöntemlerinden söz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halk hekimliği, Anadolu, ocaklık geleneği, kadın, ocak

Etik Beyan

Çalışmada etik kurul raporuna ihtiyaç yoktur

Destekleyen Kurum

yok

Teşekkür

yok

The Place of Women in Anatolian Folk Medicine and Women's Centers

Öz

Folk medicine, which is known as traditional medicine, alternative medicine, folk medicine, folk healing and folkloric medicine, is all of the traditional treatment methods applied to prevent or treat diseases. Turkish folk medicine dates back to Shamanism. In ancient Turks, folk medicine practices were carried out by people called shamans or kam, who were thought to have some extraordinary powers. The first shamans were generally women and these shamans based their power on Mother Umay. In addition to their many qualities, women shamans treated the sick and played an active role especially at the time of birth. With the adoption of Islam, the sacredness attributed to kam disappeared and shamans were replaced by saints, village midwives, teachers, physicians and ocaks. Today, women ocaks treating diseases in Anatolia are a continuation of women shamans. In addition, in primitive times, women, whether they were shamans or not, were the first physicians who treated their children and spouses, cared for the elderly and healed them. Women, with their status as wife and mother, took care of their family members and undertook their care and treatment. The fact that traditional medicine is easily accessible and economical, can be applied in the home environment and includes an alternative treatment has led women to traditional medicine. Women who use traditional medicine at every opportunity have been an important intermediary in the transmission of traditional medicine from generation to generation.
In the Turkish ocak tradition; depending on Islamic culture, customs and traditions, female patients were generally cared for by female ocaks. In particular, women ocaks treated diseases related to women such as menstrual irregularities, infertility, pregnancy, uterine displacement and childbirth, and diseases related to infants and children. In Anatolia, ocaks such as kirklama, aydaslik, darama, alazlama, bakir basmasi, bulgur puskurtmesi, childlessness, gelincik etc. are continued by women healers. In addition, in diseases treated by ocaks of both sexes, if the treatment was not deemed appropriate by the male ocak, the female representative of the same ocak carried out the treatment. Some of the tools and reasons used during the treatment were gendered, which helped to determine the person who would perform the treatment. During their treatments, women ocaks took power from the name of Hz. Fatima by saying ‘the hand is not my hand, it is the hand of our Mother Fatima’. These practices of women ocaks are based on the belief that Mother Fatma can protect, save, bring abundance, fertility and good luck, and heal.
There is also a gender distinction in the ritual of hand giving/hand receiving, which is one of the important requirements of the ocak tradition. Although there are some exceptions, in general, female ocaks have given their hands to their female counterparts and male ocaks have given their hands to their male counterparts. In this respect, female ocaks gave hands to their daughters, sisters, daughters-in-law or granddaughters to carry on the ocak after them. In addition, in the studies on the ocak tradition, it has been determined that it is mostly women who continue the ocak tradition. Therefore, the number of women ocaks is higher than that of men. In addition to women ocaks, midwives are one of the female healers who treat childless and pregnant women in Anatolia. Midwives, who are important for women's and infant health in rural areas, were the first practitioners of the midwifery profession by transferring from traditional medicine to modern medicine. In addition, women's healing qualities and physician aspect have also been the subject of folk literature products such as fairy tales, folk tales and legends.
In this study, the gender of those who continue the ocak tradition in Anatolia was analysed through a literature review and the types of ocaks performed by women in the Anatolian ocak tradition were determined. The place and importance of women in Anatolian folk medicine has been revealed by considering the history of women hearths dating back to Mother Umay and Hz. Fatima. In addition, the issues that make women decisive in Turkish folk medicine have been evaluated. The ocaks where women heal and the treatment methods they apply in these ocaks are mentioned.

Anahtar Kelimeler

Folk medicine, Anadolu, ocak tradition, woman, ocak

Kaynakça

• ACAR, H.V. (2017). “Türk Halk Hekimliğindeki Ocak Çeşitleri”. Lokman Hekim Dergisi, C.7, S.2, 54-72.
• ACIPAYAMLI, O. (1969). “Türkiye Folklorunda Halk Hekimliği ve Özellikleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 26, S.1-2, 1-9.
• AKMAN, E. (2007). “Türk Halk Hekimliğinde Ocaklık Geleneği ve Safranbolu’daki Ocaklar”, Kastamonu Eğitim Dergisi, C. 15, S.1, 393-400.
• AKPINAR, B. (2020). Sağlık- Kültür İlişkisi Ekseninde Ocak Kültürü ve Halk Hekimliği: Eskil-Aksaray Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ALPTEKİN, A. B. (2002). Taşeli Masalları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ALPTEKİN, A. B. (2010). “Türk Halk Hikâyelerinde Halk Hekimliği.” Millî Folklor, C.22, S.86, 5-19.
• ALTINAY, R. ve DAĞDEVİREN, H. C. (2022). “Ortaçağ’da Kadının Sağaltım Uygulamalarında Şaman (İyi) ve Cadı (Kötü) Olarak Temsili.” Milli Folklor, C.17, S.136, 48-59.
• ARAS, E. (1997). “Elâzığ Masallarında Dua ve Halk Hekimliği.” Millî Folklor, C.5 S.36, 42-44.
• ASLAN, E. (1975). Halk Hikâyelerini İnceleme Yöntemleri- Yaralı Mahmut Hikâyesi Üzerinde Bir İnceleme. Diyarbakır: Dicle Eğitim Fakültesi Yayınları. AVŞAR, M. (2021). "Kayserili Bir Halk Hekimi Mustafa Özhöbek ve Hastalık Sağaltmada Kullandığı Yöntemler". Halk Kültüründe Sağlık (Ed.: Ömür Ceylan), İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 223- 244
• AYDOĞAN, H. A. (2021). “Geçmişten Günümüze Şifa Uygulamalarında Dişil Enerji ve Kadının Yeri Üzerine Bir Değerlendirme.” Halk Kültüründe Sağlık (Ed.: Ömür Ceylan), İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 309-327.
• BAYAT, F. (2007), Türk Mitolojik Sistemi (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji) II. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
• BAYAT, F. (2010). Türk Kültüründe Kadın Şaman. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BAYSAN, M. (2016). Kütahya ve Çevresinde Halk Hekimliği ile Ocak Kültü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• BERŞE, C. (1992). Çamlıdere İlçesi Dörtkonak Köyü Folkloru. Yayımlanmamış Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
• BEYDİLİ, C. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. (Çev.: Eren Ercan), Ankara: Yurt Yayınları.
• BORATAV, P.N (1984). 100 Soruda Türk Folkloru. Ankara: Gerçek Matbaacılık.
• ÇİFÇİ, T. (2019). Adıyaman ve Çevresinde Halk İnançları ve Halk Hekimliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DAĞI, F. (2013). Türk Halk Anlatılarında Halk Hekimliği Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİR, R. (2020). “Bir Halk Hekimliği Uygulaması: Gelincik Kesme". Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C.3, S.30, 736-744.
• DİREKCİ, B. vd. (2023). “Konya Derebucak’ta Bir Sağaltma Uygulaması”. Milli Folklor, S. 139, 30-42.
• DUVARCI, A. (1990). “Halk Hekimliğinde Ocaklar”. Millî Folklor, Sayı 7, 33-38.
• ELİADE, M. (1999). Şamanizm (Çev.: İsmet Birkan). Ankara: İmge Yayınları.
• ERGİN, M. (2008). Dede Korkut Kitabı-I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERTÜRK, F.K. ve GÖDE, H. A. (2021). “Halk Hekimliği Uygulamalarında Isparta Örneği ve Halk Hekimliğinin Geleneksel Tamamlayıcı Tıpa Dönüşümü”. Halk Kültüründe Sağlık (Ed.: Ömür Ceylan). İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 117-132.
• GÖRGEÇ, C. (2019). “Manavgat Yöresinde Halk Hekimliği Uygulamaları”. SUTAD, S.46, 195-219.
• GÜNEŞER, R. ve KIRIMLIOĞLU, N. (2022). “Yozgat İli Halk Hekimliği Kapsamında ‘Bakır Basması’ Hastalığı ve Tedavisi: Bir Kadın Şifacının Uygulaması”. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, C.12, S.2, 321-333.
• HAZNEDAROĞLU, A. (2021). “Ana Siftesi ile Ana Küçüğü: Rize’de Halk Hekimliği Uygulamalarının İki Kutsal Öznesi.” Halk Kültüründe Sağlık (Ed.: Ömür Ceylan), İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 153-176.
• HOPPAL, M. (2012). Avrasya’da Şamanizm. (Çev.: Bülent Bayram- Hüseyin Şevket Çağatay Çapraz). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• IŞIK, M. T. ve CAN, D. (2019). “Mersin Sarıkeçeli Yörükleri’nde Halk Hekimliği Uygulamalarında Kadının Yeri”. Tıp Tarihi ve Tıp Etiği Açısından Kadın. (Ed.: Oya Öger), Ankara: Türkiye Klinikleri. 21-31.
• İNAN, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İNAN, A. (1998), Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KALAFAT, Y. (2002). Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KANDEMİR, M. Y. (1995). “Fâtıma”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 12, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 219- 223.
• KAPLAN, M. (2008). Geleneksel Tıbbın Yeniden Üretim Sürecinde Kadın-Ankara Kent Örneğinde Kuşaklar Arası Çalışma. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KARA, B. (2019). Mitoloji ve Toplumsal Cinsiyet: Şahmeran Miti. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KARACA, M. (2015). “Çankırı Yöresinde El Verme Geleneği: ‘Bakır Basması’ Hastalığının ‘Alazlama’ Yöntemi İle Tedavi Edilmesi”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C.8, S.15, 61-65.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KUMARTAŞLIOĞLU, S. (2012). Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. KÜÇÜK, M. A. (2013). “Geleneksel Türk Dinindeki Ana/Dişil Ruhlara Mitolojik Açıdan Bakış”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.1, 105- 134.
• ÖNGEL, G. (1997). Denizli Halk Hekimliğinde Ocaklar. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖRNEK S. V. (1988). 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• PELİN, M. (2020). Edirne’de Pomak Halk Kültürü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. POLAT, İ. (2020). “Kurşun Dökme Geleneği ve Ateş Kültü ile İlişkisi”. AKADEMİK Matbuat, C.4, S. 1, 11-26.
• ROUX, J. P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. (Çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SÜMBÜLLÜ, Y. Z. (2021). “Halk Hekimliği Ekseninde Harap Hastalığı ve Tedavisi.” Halk Kültüründe Sağlık. (Ed.: Ömür Ceylan), İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 201-212.
• TACEMEN, A. (1995). Türk Fin-Ugor, Moğol-Mançu Toplulukları İnanışları Zemininde Bulgaristan Türkleri İnanışları veya Türk Kimliği. Ankara: Üçbilek Matbaası.
• TANYU, H. (1982). “Fatma Anamız (Fadime Anamız) ve El ile İlgili İnançlar Üzerine Kısa Bir Araştırma”. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri (IV. Cilt), Gelenek-Görenek ve İnançlar. 479-495, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• TAVUKÇU, H. (2016). Geleneğin Yeniden Keşfi Bağlamında Halk Hekimliği (Ankara Kent Örneği). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TDK (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEZEL, N. (2009). Türk Masalları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• TORUN, C. (2002). Halk Hekimliği ve Çankırı’daki Halk Hekimliği ile İlgili İnanış ve Uygulamalar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ÜNALAN, İ. ve ÜNALAN, Ö. (2022). “Kemâleddîn Demîrî’nin Hayâtu’l-Hayevâni’l-Kübrâ Adlı Eserinde Geçen Halk Hekimliği Unsurlarının Geleneksel Tedavi Yöntemleri Açısından İncelenmesi.” Lokman Hekim Dergisi, C. 12, S.3, 493-506.
• ÜNALAN, İ. (2023). “Araplarda Halk Hekimliğine Dair Bazı Tespitler.” Lokman Hekim Dergisi, C. 13, S.2, 346-354.
• ÜNALAN, Ö. (2021). Alanya’da Halk Hekimliği. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• YALÇINKAYA, F. (2019). “Halk Hekimliğinde Sağaltma Yöntem ve Teknikleri.” Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, C.1, S.1, 70-80.
• YILDIZ, N.(1995). Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YILMAZ, A ve AVŞAR, M. (2021). “Hastalık Sağaltmada Ocakların Rolü ve Buna Bağlı Uygulamalar: Tokat Örneği”. Halk Kültüründe Sağlık (Ed.: Ömür Ceylan), İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 275- 291