AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN EFSANELERİNDE EKOFOLKLOR BAKIŞ AÇISIYLA AV, SU VE AĞAÇ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 59 - 77, 23.04.2022

Seçkin Sarpkaya

https://doi.org/10.55666/folklor.1087187

Öz

Halk anlatmaları hayata dair her unsuru içerir. Halk anlatmalarının konu, motif, sembol, tip gibi özelliklerinde hayattaki tüm olgularla ilgili meseleler, semboller ve mesajlar vardır. İnsanlığın geçmişten günümüze anlattığı mit, efsane, rivayet gibi anlatmalar insan, dünya ve gerçek hayatla ilgili sembolik ve işlevsel içeriklere sahiptir. İnsanın doğayla ilişkisi, insan karşısında doğa veya doğa karşısında insan gibi temalar bu anlatma türlerinin önemli konuları arasındadır. Edebî metinlerdeki insan ve doğa ilişkilerini incelemek amacıyla ekoeleştiri, biyoetik veya ekofolklor gibi yaklaşımlar ortaya atılmıştır. Bu yaklaşımlar sözlü ve yazılı anlatmalardaki çevre, tabiat, hayvan kavramlarını ele almıştır. Sözlü kültürdeki ürünlerde bu kavramların mitik ve kutsal niteliklerinin işlevsel bir boyutu vardır. Bu işlevsel boyut aslında dünyevidir ve anlatmaların sahibi olan topluluk, bu kavramlarla ilgili düşüncelerini metinlerle aktarır, bu şekilde dünyaya ve hayata yönelik kavramlarını, uyarılarını, doğru ve yanlış algılarını ortaya koyar. Türk Dünyası anlatmaları Türklerin geçmişten günümüze yaşadığı coğrafya ve tarihî süreçlerle ilgili bir şekilde ekofolklor bakımından incelenecek çok sayıda metne sahiptir. Azerbaycan Türk sahası da Türk Dünyası’ndaki coğrafî konumu ve tarihî derinliğiyle Türk kültürünün farklı yönlerini gösterebilecek niteliklere sahiptir. Bu düşünceden hareketle bu makalede Azerbaycan Türklerine ait efsane metinlerini ekofolklor bakış açısıyla inceledik. Makalede ilk olarak ekoeleştiri ve biyoetik kavramlarına kısaca değindik. İkinci olarak ekofolklor kavramına geleneksel ekolojik bilgi ile çevre ve folklor ilişkisi bağlamında değindik, Türk halk anlatmalarının ekoeleşirel ve biyoetik incelemelerinden örnekler gösterdik. Ardından Azerbaycan Türk sahasından derlenip yazıya geçirilmiş efsane metinlerinde “av”, “su” ve “ağaç” kavramlarını ekofolklor bakış açısıyla inceledik. Bu incelemede mitik düşünce, kutsallık, mekân, etik ve çevrecilik kavramlarından faydalandık. Bununla birlikte metinleri Türk kültürünün tarih ve coğrafya özelliklerini göz önünde bulundurduk ve metinleri Türk kültür kodları açısından da yorumladık. İncelememizde kuramsal olarak ekoeleştiri, biyoetik, mekân edebiyatı ve işlevsel teorinin bakış açılarından faydalandık. Sonuç olarak belli sayıda efsane metninden hareketle Azerbaycan Türk efsanelerindeki insan ve doğa ilişkisinin Türk kültürünün doğaya karşı görüşlerini bütüncül bir şekilde yansıttığını, efsanelerdeki unsurların bazı noktalardan ortaklaştığını, efsane metinlerinin doğaya karşı çeşitli uyarılarda bulunup etik meselelere değindiğini ve “çevreci” metinler olduklarını ortaya koyarak tahlil ettik.

Anahtar Kelimeler

Ekoeleştiri, ekofolklor, Azerbaycan Türkleri, efsane, av, su, ağaç

Kaynakça

• ABBASLI, İ. vd. (Yay. Haz.) (2005). Azerbaycan Folkloru Antologiyası XIII Kitab (Şeki, Gebele, Oğuz, Gah, Zagatala, Balaken Folkloru), Bakü: Seda Neşriyyatı.
• ABBASOVA, M. (2013). “Halg Meişetinde Ovçulug ve Ovçulugla Bağlı Neğmelerin Formalaşma Hüsusiyetleri”. Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatına Dair Tedgigler 42. Kitab, Bakü: AMEA, 70-78. ABDULLA, B. (Yay. Haz.). (2001). Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyyatı (Antologiya) İki Kitabda İkinci Kitab, Bakü: Yeni Neşrler Evi.
• ACALOĞLU, A. ve BEYDİLİ, C. (Yay. Haz.). (2005). Esatirler, Efsane ve Revayetler, Bakü: Şerg-Gerb.
• BABEK, A. (2011). Azerbaycan Folklorunda Su ile Bağlı İnamlar, Bakü: Nurlan.
• BAYAT, F. (2012). Türk Mitolojik Sistemi 2 (Kutsal Dişi – Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler – İyeler ve Demonoloji), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BAYAT, F. (Yay. Haz.). (2013). Masallı Folklor Örnekleri 1-ci Kitab, Bakü: Elm ve Tahsil Neşriyyatı.
• BAYSAL, N. (2020). Türk Halk Kültüründe Su, Ankara: Gece Kitaplığı.
• CEFERLİ, M. ve BABAYEV, R. (2009). Azerbaycan Folkloru Antologiyası Nahçıvan Folkloru I, Nahçıvan: AMEA.
• ÇAKIR, E.(2019). “Halk Bilimine Çevre Korumacı Bir Yaklaşım Önerisi ‘Ekofolklor’”. Ekoeleştiri Folklor ve Edebiyat İncelemeleri, (Ed. Adil Çelik & Altuğ Ortakçı), Konya: Kömen Yayınları, 107-152.
• ÇELEPİ, M. S. (2020). “Doğaya Uyarlanma Stratejisi Olarak Orhun Abidelerindeki Türk Biyoetiği”. Millî Folklor, C. 16, S. 128, 5-18.
• ÇELİK, A. (2019). “Dede Korkut Anlatılarından XXI. Yüzyıla Avcı Folklorundaki Süreklilik ve Dönüşümlerin Ekoeleştirel Bir Analizi”. Ekoeleştiri Folklor ve Edebiyat İncelemeleri, (Ed. Adil Çelik & Altuğ Ortakçı), Konya: Kömen Yayınları, 81-106.
• ÇELİKTEN, H. (2020). “Ekoeleştirel Yaklaşım Bağlamında Şanlıurfa Efsaneleri”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 5, 107-126.
• ELEKBERLİ, E. ve CEFEROVA, A. (Yay. Haz.). (2011). Azerbaycan Folkloru Antologiyası XXIII Kitab (Nahçıvan Nümuneleri) 2-ci Cild, Bakü: Nurlan Neşriyyatı.
• ERGUN, P. (2017). Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: AKM.
• GACAR, Ş. (2020). Hayvan Folkloru Bağlamında Türk Dünyası Ekolojik Destanları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GAFARLI, R. (2011a). Azerbaycan-Türklerinin Mifologiyası (Gaynagları, Tesnifatı, Obrazları, Genezisi, Evolusiyası ve Poetikası), Bakü: ADPU.
• GAFARLI, R. (2011b). Mif, Efsane, Nağıl ve Epos (Şifahi Epik Enenede Janrlararası Elage), Bakü: ADPU.
• GAFARLI, R. (2019). Mifologiya Altı Cildde İkinci Cild Ritual-Mifoloji Dünya Modeli. Bakü: Elm ve Tehsil.
• GARRARD, G. (2017). Ekoeleştiri Ekoloji ve Çevre Üzerine Kültürel Tartışmalar, (Çev. Ertuğrul Genç), İstanbul: Kolektif Kitap.
• İNAN, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmaları, Ankara: TTK.
• İSMAYİLOV, H. ve ELEKBERLİ, E. (Yay. Haz.) (2011). Azerbaycan Folkloru Antologiyası XX Kitab (Loru-Pembek Folkloru), Bakü: Nurlan Neşriyyatı.
• KADİMBEYLİ, M. (2013). “Azerbaycan Folklorunda Ekolojik Eğitim (Nahçıvan Materialları Üzre)”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C. 2, S. 4, 161-178.
• KAYA, M.(2009). “Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanlarında Av”. Acta Turcica Türk Kültüründe Av, (Ed. Emine Gürsoy Naskali & Hilal Oytun Altun), C. 1, S. 1, 96-106.
• KAZIMOĞLU (İMANOV), M. ve İSAYEVA, S. (Yay. Haz.). (2016). Gedebey Folklor Örnekleri I Cild, Bakü: Elm ve Tehsil.
• LANGE, M. (2011). “Environmentalism”. Folklore An Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales, Music, and Art, (Ed. Charlie T. McCormick & Kim Kennedy White), California: ABC-CLIO, 407-409.
• MİRZEYEV, H. vd. (Yay. Haz.) (2006). Azerbaycan Folkloru Antologiyası XV Kitab (Dereleyez Folkloru), Bakü: Seda Neşriyyatı.
• OPPERMANN, S. (2012). “Ekoeleştiri: Çevre ve Edebiyat Çalışmalarının Dünü ve Bugünü”. Ekoeleştiri Çevre ve Edebiyat, Ankara: Phoenix Yayınevi, 9-58.
• ORUCOV, E., vd. (Yay. Haz.). (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti Dörd Cildde III. Cild. Bakü: Şerg-Gerb.
• ÖGEL, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) II. Cilt, Ankara: TTK.
• ÖZDAĞ, U. (2017). Çevreci Eleştiriye Giriş Doğa, Kültür, Edebiyat, Ankara: Ürün Yayınları.
• RÜSTEMZADE, İ. (Yay. Haz.). (2006). Azerbaycan Folkloru Antologiyası XVI Kitab (Ağdaş Folkloru), Bakü: Seda Neşriyyatı.
• RÜSTEMZADE, İ. (Yay. Haz.). (2012). Garabağ Folklor da Bir Tarihdir III Kitab (Ağdam, Füzuli, Cebrayıl, Terter, Gubadlı, Zengilan, Kelbecer, Laçın ve Şuşa Rayonlarından Toplanmış Folklor Örnekleri), Bakü: Elm ve Tehsil.
• SALZMAN, P. C. ve ATTWOOD, D. W. (2002). “Ecological Anthropology”. Encyclopedia of Social And Cultural Anthropology, (Ed. Alan Barnard & Jonathan Spencer), Londra: Routledge, 256-261.
• SMYTH, G. (2006). “Ecocriticism”. The Routledge Dictionary of Literary Terms, (Ed. Peter Childs & Roger Fowler), Londra: Routledge, 65-66.
• VAGİFGIZI (SÜLEYMANOVA), L. (Yay. Haz.). (2014). Şeki Folklor Örnekleri II Kitab, Bakü: Elm ve Tehsil.
• YILDIRIM, İ. (2019). “Uygulamalı Halk Bilimi Yaklaşımının Ekoeleştiri Alanında Kullanımı ve Bir Uygulama Önerisi”. Ekoeleştiri Folklor ve Edebiyat İncelemeleri, (Ed. Adil Çelik & Altuğ Ortakçı), Konya: Kömen Yayınları, 7-42.
• YOLCU, M. A. ve AÇA, M. (2019). “Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor”. Folklor/Edebiyat, C. 25, S. 100, 861-871.