TEMAŞANIN KOMEDYA İLE İMTİHANI: AHMET NECİP EFENDİ’NİN HAYAL OYUNLARI

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1310 - 1327, 27.12.2023

Nazlı M. Ümit

https://doi.org/10.55666/folklor.1315558

Öz

Alışılagelmiş tiyatro tarihyazımı Karagöz’ü geleneksel tiyatro, halk temaşası ve/veya popüler eğlence kategorileri altında ele alır. Bu kategori içine konulan gösterim türlerine metinsizlik, anonimlik, doğaçlamaya bağlı olma, geleceğe sözlü aktarım ile aktarılmış olma gibi belirli ortak özellikler atanmıştır. Buna bağlı olarak da Karagöz oyunlarının geleneği kullanma biçimleri, modern olana ayak uydurup uyduramaması, yazılı söze ve Batı tiyatrosuna kıyasla potansiyeli her dönem sorgulanmış ve bazı durumlarda da olumsuzlanmıştır. Ancak Karagöz oyunlarının konuları hakkında bilgi veren yazılı kaynaklara ek olarak on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinden yirminci yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan dönemde kayıt altına alınmış ve farklı biçimlerde günümüze kadar ulaşmış metinler göstermektedir ki kâr-ı kadim repertuvarın içinde de olsa Karagöz oyunları sürekli olarak güncellenmiş ve icra edenin tercihleri doğrultusunda uyarlanmıştır. Bugün anonim olarak icra edilen pek çok oyun- sürekli kalıpları kopyalanarak çeşitlemeleri oluşmuş ve dünya çapında pek çok müzede yer alan onlarca Karagöz tasviri gibi- bir zamanlar yaşamış ancak adları günümüze kadar ulaşamamış Karagözcülerin özgün üretimleridir. Karagöz’ün, icra edildiği her yüzyılda ve dönemde, icra edenin donanımına ve seyircinin beklentisine bağlı olarak sürdürdüğü dinamikliğini, Batı tiyatrosu karşısında durumunu ve tavrını ele alan bu çalışmanın “Karagöz Külliyatı: Letaif-i Hayal ve Ahmet Necip Efendi” başlıklı birinci bölümü ilk matbu Karagöz oyunu örneklerine ve bunların yayım nedenlerini ele alır. Günümüze kadar ulaşmış en erken tarihli Osmanlıca matbu dizi olan Letaif-i Hayal’in içeriğini inceler ve de bu dizinin yazarlarından biri olarak kabul edilen, Güllü Agop’un yönetiminde Gedikpaşa Tiyatrosu oyuncularından olan Ahmet Necip Efendi’nin tiyatrocu kimliğine odaklanır. “Temaşa Perdesinde Batı Tiyatrosu: Molière ve Karagöz” başlıklı ikinci bölüm ise Osmanlı Levantenlerinden olan Adolphe Thalasso’nun gözlem ve tespitlerini merkeze alarak Karagöz’de Batı tiyatrosunun etkilerini Molière oyunlarından yola çıkarak inceler. “Karagöz’ün Kitaplı ve Perdeli Tiyatro ile İmtihanı” başlıklı son bölümde de Ahmet Necip’in kaleme aldığı Karagöz’ün Aktör Olması yahut Komikliği adlı oyun, yazıldığı döneme uyarlanmış bir kâr-ı kadim fasıl çeşitlenmesi örneği olarak incelenir.

Anahtar Kelimeler

Türk Tiyatrosu, Karagöz, Molière, Ahmet Necip Efendi, Letaif-i Hayal

Kaynakça

• AKI, N. (1963). XIX. Yüzyıl Türk Tiyatrosu Tarihi. Erzurum: Ankara Üniversitesi.
• AKI, N. (1989). Türk Tiyatro Tarihi I. İstanbul: Dergâh.
• ALANGU, T. (2021). Türkiye Folkloru Elkitabı, İstanbul: Yapı Kredi.
• AND, M. (1969) Geleneksel Türk Tiyatrosu. Ankara: Bilgi.
• AND, M. (1971). “Eski İstanbul'da Fransız Sahnesi”. Tiyatro Araştırmaları Dergisi, C.2, S. 2, 77-102.
• AND, M. (1972). Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk tiyatrosu. İstanbul: İş Bankası Kültür.
• AND, M. (1974). “Türkiye'de Moliere”. Tiyatro Araştırmaları Dergisi, C.5, S.2, 51-64.
• AND, M. (1983). Şair Evlenmesinden Önceki İlk Türkçe Oyunlar. İstanbul: İnkılap ve Ata.
• AND, M. (1999). Osmanlı Tiyatrosu. Ankara: Dost.
• ASAN, N. (2017). Yeni Türk Edebiyatında Letaifname (1837 – 1928), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
• BARTHES, R. (2003). “On Bunraku”. Popular Theatre: A Sourcebook, (Ed. Joel Schechter). Routledge: Oxon, 49-52.
• BATİSLAM, H. D. (2013). Divan Edebiyatında Latife ve Hezl”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 22, S.1, 229-230.
• BİLGA, N. (1949). “Türk Temaşasının Doğuşunda Kukla”. Türk Tiyatrosu, S. 231, 4-6.
• BORATAV, Pertev Naili. Folklor ve Edebiyat (1982) II, İstanbul: Adam, 1983.
• BRATTON, J. (2005). “The Celebrity of Edmund Kean: An Institutional Story”. Theatre and Celebrity in Britain. (Ed. Mary Luckhurst and Jane Moody). Palgrave Macmillan: United Kingdom, 90-106.
• CARLSON, M. (2010). “Space and Theatre History”. Representing the Past: Essays in Performance Historiograpy, (Ed. Charlotte Canning ve Thomas Postlewait). Iowa: University of Iowa Press.
• CARLSON, M. (2019a). "Global Bir Tiyatro Tarihi Üzerine Düşünceler". Tiyatro Tarihi, Ed. David Wiles ve Christine Dymkowski, Çev. Süha Sertabiboğlu, İstanbul: Sanat ve Kuram.
• CARLSON, M. ve Nazlı M. Ümit. (2019b). Letâif-i Hayâl Traditional Turkish Theatre: Karagöz Puppet Plays, New York: Martin E. Segal Theatre Center Publications.
• COŞKUN, N. S. (2019). Komik-i Şehir Naşit Efendi. (Yay. Haz. İbrahim Özen). İstanbul: Büyüyen Ay.
• ÇİLLİ, Ö. (2023). Osmanlı’da Eğlence, İstanbul: İletişim.
• DANİŞMEND, İ.H. (1942). “Türkoloji Bahisleri: Eski Osmanlılarda Tiyatro”. Cumhuriyet.
• FO, D. (2003). “Wordless Speech”. Popular Theatre: A Sourcebook, (Ed. Joel Schechter). Routledge: Oxon, 104-106.
• GALLAND, A. (1987). İstanbul’a Ait Günlük Hâtıralar. (Çev. Nahid Sırrı Örik). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• HOUCHIN, J. (2003). “The Origins of the Cabaret Artistique”. Popular Theatre. (Ed. Joel Schechter). New York:
• Routledge, 180-186.
• HUSSON, J. F. F. (1888). Le Musée Secret de la Caricature, Paris: E. Dentu.
• İRTEM, S. K. (1999). Osmanlı Sarayı ve Haremin İçyüzü. İstanbul: Temel.
• KARAHASANOĞLU, S. H. (1992). “Doksan Beş Yıl Önce Şehzadebaşında Ramazan Temaşası”. Tarih ve Toplum, Mart, S. 99, 174-177.
• KAYNAK, M. (2012). İhsan Rahim'in Neşrettiği Şarkılı Kantolu Karagöz Oyunları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KUDRET, C. (2004). Karagöz. İstanbul: Yapı Kredi.
• KUDRET, C. (2007). Ortaoyunu. İstanbul: Yapı Kredi.
• JACOB, G. (1899a). Karagöz Komödien Heft I: Schejtan Dolaby. Berlin: Mayer & Müller.
• JACOB, G. (1899b). Karagöz Komödien Heft III: Die Akserai Schule. Berlin: Mayer & Müller.
• MANDER, J. (2013). “Turkish Delight? Confecting Entertainment for Ottoman Guests in Eighteenth- Century France”. The Turk of Early Modern France. C. 53, S.4, 139-151.
• MCCORMICK, J. ve Bennie Pratasik. (2000). Popular Puppet Theatre In Europe, 1800-1917. United Kingdom: Cambridge University Press.
• MCCORMICK, J. (2018). The Holdens: Monarch of the Marionette Theatre. London: Society for Theatre Research.
• MOODY; J. (2000). Illegitimate Theatre in London. Cambridge: Cambridge University Press.
• NERVAL, G. (2017). Doğu’da Seyahat. (Çev. Selahattin Hilav). İstanbul: Yapı Kredi.
• NEWEY, K. (2009). “Speaking Pictures: The Victorian Stage and Visual Culture”. Ruskin, the Theatre, and Victorian Visual Culture. (Ed. Anselm Heinrich vd.). London: Palgrave Macmillan, 1-19.
• OGAN, R. (1945). “Yerli Gösteri Sanatlarımız Üzerine Araştırmalar: Karagöz”. Yeni Sabah, 04 Mart, 4.
• RADCLIFFE, C. (2010). “Dan Leno: Dame of Drury Lane”. Victorian Pantomime. (Ed. Jim Davis). London: Palgrave Macmillan, 118-135.
• SCHECHTER, J. (2003). “Back to the Popular Source”. Popular Theatre: A Sourcebook, (Ed. Joel Schechter). Routledge: Oxon, 3-12.
• SCHMITT, Natalie Crohn. “Commedia dell'Arte: Characters, Scenarios, and Rhetoric”, Text and Performance Quarterly, 24:1, 2007, 55-73.
• SERVER, C. (1941a). “İlk Türk Aktörü Ahmet Necib I”. Servetifünun Uyanış, C. 51, S. 2363, 4.
• SERVER, C. (1941b). “İlk Türk Aktörü Ahmet Necib II”. Servetifünun Uyanış, C. 51, S. 2365, 6.
• SEVENGİL, R. A. (1959). Türk Tiyatrosu Tarihi I: Eski Türklerde Drama Sanatı. İstanbul: Maarif Basımevi.
• SEVENGİL, R. A. (1968). Türk Tiyatrosu III: Tanzimat Tiyatrosu. İstanbul: Millî Eğitim.
• SHERSHOW. S. C. (1995). Puppets and “Popular” Culture. New York: Cornell University.
• SİYAVUŞGİL, S. E. (1941). Karagöz: Psiko-Sosyolojik Bir Deneme. Ankara: Maarif.
• ŞAPOLYO, E.B. (1943). Karagöz Tekniği. İstanbul: Türkiye Basımevi.
• TAYLOR, D. (2008). “Performance and Intangible Cultural Heritage”. The Cambridge Companion to Performance Studies. (Ed. Tracy C. Davis), Cambridge: Cambridge University Press, 91-107.
• THALASSO, A. (1888). Molière en Turquie: étude sur le théatre de Karagueuz. Paris: Tresse & Stock.
• TİLGEN, N. (1953). Karagöz: Tarihçe- Fasıllar- Fıkralar. İstanbul: Ahmet Halit Yaşaroğlu Kitapçılık.
• TODERINI, G. (2018). Türklerin Yazılı Kültürü. (Çev. Ali Berktay). İstanbul: YKY.
• ÜMİT, N. (2020a). Türk Tiyatrosu Tarihyazımı ve Avrupalı Şarkiyatçılar. İstanbul: Libra.
• ÜMİT, N. (2020b). Behic ve Salih Efendiler: Hayal yahut Karagöz’ün Son Perdesi. İstanbul: Libra.
• ÜMİT, N. (2021). “Bir Hikâyenin Ortaoyununa Dönüşüm Örneği”. Ressam Muazzez’den OrtaOyunları. İstanbul: Karagöz Derneği, 35-70.
• ÜMİT, N. (2022). “Bir İstanbul Eğlencesi Olarak Vakvak Masalı”. Karagöz Sanat. İstanbul: Karagöz Derneği, 50-53.
• VARIŞOĞLU SARPKAYA, E., (2022). “Karagöz Oyunlarının İşlevsel Halk Bilimi Kuramı Açısından İncelenmesi. Folklor Akademik Dergisi, Cilt:5, Sayı:3, 627-637.
• ZOBU, V. R. (1958). “Güllü Yakub Efendinin Hususî Hayatı Hakkında Yeni Öğrendiklerimiz”. Cumhuriyet. C. 20, S. 12.
• ZURBACH, C. (2020). “Dom Roberto Theatre”. Seminaires Puppetplays: Reappraising Western European Repertoires for Puppet and Marionette Theatres. URL: https://nakala.fr/10.34847/nkl.8ebbz96l DOI: 10.34847/nkl.8ebbz96l
• (Yazar Belirtilmemiş), 12 Ağustos 1934, “Kuklacılar”. Son Posta, 6.
• (Yazar Belirtilmemiş), 24 Nisan 1889, "Karagueuz a Paris". Le Figaro, 2.
• Arşiv Kaynakları
• 1. Karagöz’ün Aktör Olması yahut Komikliği, Letaif-i Hayal, Millî Kütüphane, Kayıt no: EHT 1966 A 568.
• 2. Sahte Gelin, Letaif-i Hayal, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Kayıt no: TB_0747/04.
• 3. Karagöz’ün Gebeliği, Letaif-i Hayal, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Kayıt no: TB_0986/04.
• 4. Hayalî Memduh Bey, Karagöz’ün Gelin Olması, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Kayıt no: TB_0787/03.
• 5. Mustafa Ragıb ve İsmail Azmi, Ters Evlenme yahut Karagöz’ün Gelin Olması, Mecmua-i Letaif-i Hayâl, Matbaa ve Kütübhane-i Cihan, İstanbul. (Tarih verilmemiştir) İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Kayıt no: TB_0647/02
• İnternet Kaynakları
• URL 1: https://tiyatronline.com/karagoz-metinleri--2509 (Erişim: 25.07.2021)
• URL 2: https://tiyatrodergisi.com.tr/godot-bize-gelmez-moda-sahnesinde-seyircisiyle-bulusuyor/ (Erişim: 28.03.2022)
• URL 3: https://teboyun.com/theatreist-turkiye-tiyatro-vitrininin-ardindan/ (Erişim: 28.05.2023)
• URL4:https://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/Content/publications/3/ibb_arsivlerinde_moliereden_molyere_sergi_katalogu.pdf (Erişim: 28.05.2023)
• URL 5: https://www.mimesis-dergi.org/2020/05/shakespeare-ve-karagoz/ (Erişim: 06.04.2021)