UYUMSUZLUK TEORİSİ BAĞLAMINDA İNCİLİ ÇAVUŞ FIKRALARI

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1244 - 1253, 27.12.2023

Muhammet Faruk Ekici , Sevim Çiftçi

https://doi.org/10.55666/folklor.1354451

Öz

Türk kültür tarihine ışık tutan fıkralar, çeşitli işlevleriyle günlük hayatın hemen her noktasında yer alabilen anlatılardır. Kültürel belleğin büyük bir bölümünü oluşturan fıkralar, özellikle toplumsal karakteri yansıtan kişileri merkeze almıştır. Bunlardan biri yaşadığı dönemin padişahının nedimi olduğu ifade edilen ve fıkralarının çoğu saray yaşamının merkezinde şekillenen İncili Çavuş’tur. İncili Çavuş’un yaşam biçimi, dünya görüşü ve üstün zekâsı onun birçok fıkrasındaki mizah unsurunu oluşturmuştur. Yaşadığı dönemde ve ölümünden sonraki dönemlerde onun fıkraları sözlü gelenekteki yerini korumuştur. Birtakım derleme çalışmaları sonucunda İncili Çavuş’un fıkraları yazılı edebiyattaki yerini de almıştır. Bugün elde bulunan yazılı kaynaklar, onunla ilgili anlatılmış olan fıkralara ulaşılmayı mümkün kılmaktadır. Alanında uzman bilim adamları tarafından İncili Çavuş gibi fıkra tipleriyle ilgili tasnif çalışmaları yapılmıştır. Türk fıkra tipleriyle ilgili yapılan tasnif çalışmalarına göre İncili Çavuş “Türk boyları arasında tanınan tipler” grubunda yer almıştır. Çünkü onun mizahî çerçevede gelişen ünü bütün Türk dünyasına yayılmıştır.
Bu çalışmada İncili Çavuş’un fıkraları gülme teorilerinden uyumsuzluk teorisi kapsamında değerlendirilecektir. Uyumsuzluk teorisi; yaşanan bazı olayların, var olan bazı durumların, olaylara veya durumlara karşı sergilenen bazı tavırların mantık dışı olmasıyla alakalıdır. Dolayısıyla tüm bu uyumsuzlukları ya da mantık dışı durumları konu edinen fıkralar gülme eylemi ile ilişkilendirilmiştir. Yani uyumsuzluk teorisi, beklenmeyen/sürpriz son ile dinleyici kesimi güldüren fıkralara uyarlanabilmektedir. Ya da temel mizah unsuru mantık dışı durumlar olan fıkralar, uyumsuzluk teorisi ile değerlendirilebilmektedir. İşte birçok fıkranın oluşmasını sağlayan uyumsuzluklar veya mantık dışı durumlar, İncili Çavuş’un bazı fıkralarında da temel mizah unsuru olmuştur. Söz konusu fıkralardaki uyumsuzluklar ya da mantık dışı durumlar, genel olarak İncili Çavuş’un bazı olay ve durumlara karşı verdiği tepkiler, kullandığı ifadeler olarak görülmektedir. Bu çalışma kapsamında İncili Çavuş’a ait olan ve uyumsuzluk teorisi ile açıklanabilecek birçok fıkra tespit edilmiş ve değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkra, İncili Çavuş, Gülme, Uyumsuzluk Teorisi

Kaynakça

• AKÇAR, R. (2010). İki Osmanlı Nüktedanının (Bekri Mustafa-İncili Çavuş) Fıkraları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ARTUN, E. (2011). “Çukurova Fıkra Anlatma Geleneğinde Yerel Fıkra Tipi: Karakülah Hoca Fıkraları” Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi / 9 (Mart).
• Çeşit Kitabevi (1965). İncili Çavuş (Resimli Hikâyeleri). İstanbul.
• EKER, G. Ö. (2014). İnsan Kültür Mizah. Ankara: Grafiker Yayınları.
• EKİCİ, M. (2009). “Gülme Teorileri ve Nasreddin Hoca Fıkraları”, 21. Yüzyılı Nasreddin Hoca ile Anlamak. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları: Ankara. 271-280.
• ELÇİN, Ş. (2004). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KARAKUŞ, Z. (2007). İncili Çavuş Hayatı ve Fıkraları. Konya: Sevgi Çiçeği Yayınları.
• KOCABAŞ, S. (2012). İncili Çavuş Fıkraları. İstanbul: Bayrak Matbaacılık.
• KOZ, M. S. (1982). En Güzel Bekri Mustafa İncili Çavuş Fıkraları. İstanbul: Deniz Kitaplar Yayınevi.
• MORREALL, J. (1997). Gülmeyi Ciddiye Almak. (Çev.: Kubilay Aysevener-Şenay Soyer). İstanbul: İris Yayınları.
• ÖZALP, N. A. (2020). Mizahımızın Uç Beyleri (Ebu Nüvas-İncili Çavuş-Bekri Mustafa ve Bektaşi). İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• SAĞLAM, M. (2013). “Bektaşi Fıkralarının Uyumsuzluk Kuramı Bağlamında İncelenmesi”. Milli Folklor. S. 98. 100-108.
• SERATLI, T. G. (2004). Mizahımızın Üç Ustası Nasreddin Hoca İncili Çavuş Bekri Mustafa. İstanbul: Selis Kitaplar.
• ŞAHİN, Halil İbrahim (2013). “Bektaşî Fıkraları ve Gülme Teorileri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 55 (January). 255-268.
• ŞENYILDIZ, A. (1981). İncili Çavuş’un Güzel ve Resimli Latifeleri. İstanbul: Şenyıldız Yayınevi.
• TANRIBUYURDU, Erol. (2007). “Uyumsuzluk Kuramı Bağlamında Sanal Ortamda Temel Fıkraları”. Milli Folklor S. 75. 104-107.
• TURAN, F. A. (2008). Türk Kültürünün Mizah Burcu İncili Çavuş. Ankara: Gazi Kitabevi.
• USTA, Ç. (2009). Mizah Dilinin Gizemi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• YILDIRIM, D. (1999). Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (12.07.2023).