ŞAMANİK RUH TASAVVURU BAĞLAMINDA İZLANDA FYLGJA’SI VE HAKAS UMAY’I ÜZERİNE

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 607 - 618, 25.09.2025

Nükhet Okutan Davletov , Timur Davletov

https://doi.org/10.55666/folklor.1731752

Öz

Pagan dinlerde insanın soyut uzantıları hakkında oldukça gelişmiş bir terminoloji mevcuttur. Bu doğrultuda eski İskandinav dinindeki ve Türk halklarından Hakasların Şamanizmindeki ruh inancının benzer şekilde karmaşık bir yapıda olduğu görülmektedir. Nitekim Hakas Şamanizminde kut, tın, yula/çula, süne/sürne ve üzüt gibi birden fazla ruh türü mevcutken; İskandinav paganizminde de ruh konusu ele alınırken birden fazla kavram gündeme gelmekte; hamr, hugr, fylgja ve hamingja olmak üzere başlıca dört kavrama değinildiği göze çarpmaktadır. Hristiyanlık ve İslamiyet etkisiyle literatürde ruh şeklinde tek bir kavrama indirgenen bu parçaların hareketli olup bedenden ayrılıp geri dönebilmeleri, Hakas Şamanizmi ve eski İskandinav dininin ortaklıklarından biridir. Buna ek olarak bedenin çeşitli uzuvlarında ve organlarında ruhun ya da ruhun bir kısmının bulunduğuna dair inanç ve bunlarla ilgili uygulamalar, bu ortaklıklara birer örnek olarak değerlendirilmelidir. Bu çalışmada söz konusu organlardan plasenta üzerinde durulmuştur. Pek çok pagan toplumda anne karnındaki fetüsü koruduğu ve çocuğun sağlığıyla kaderinin buna bağlı olduğuna inanıldığı için plasentaya özel bir önem verilmiştir. En erken, XIII-XIV. yüzyıllarda kaleme alınan İzlanda kaynakları vasıtasıyla hakkında bilgi edinilebilen fylgja, hem fizikî plasenta hem de ayı, kartal, kurt, öküz, yaban domuzu, tilki veya kuğu gibi çeşitli hayvan formlarında görülebilen bir tür koruyucu ruh olarak algılanmaktadır. XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud’un verdiği bilgilere ve etnografik dönemde Sibirya Türkleri arasında yürütülen alan araştırmalarına göre Umay da kendisine tapınanlara çocuk ruhu veren koruyucu bir ilah olmasının yanı sıra ismen plasenta anlamına gelmektedir. Bu iki inanış arasındaki farklılık ise Umay’ın, fylgjur’un aksine çocuğa ruh veren bir yaratıcı olması ve plasentanın hayvanlar tarafından yenmesi, ateşte yakılması, önünden kimin geçtiğine veya gömüldüğü yere göre değişen bir form alarak insana hayat boyu eşlik etmesi inancının mevcut olmayışıdır. Hakaslarda plasenta, ib denen geleneksel evin içinde kimsenin üzerine basıp yürüyemeyeceği bir yere gömülürken, İzlandalılarda insanların üzerinden geçeceği kapı eşiğinin altına gömülmesi gibi farklılıklar da bundan kaynaklanmaktadır. Ancak bu uygulamalar ilişkisiz gibi görünse de her ikisinin temelinde de plasentanın, çocuğun ruhunu barındırması ve kötü ruhlardan uzak tutulması yatmaktadır. Bu sebeple iki kültürün benzer Şamanik motiflere sahip olduğunu ileri sürmek mümkün görünmektedir. Günümüzde doğumların ağırlıklı olarak hastane ortamında gerçekleşmesi sebebiyle plasenta tıbbi atık olarak imha edilmektedir. Bu sebeple çalışmada bahsi geçen ve geçtiğimiz yüzyıl hâlen yaygın olan uygulamalar, istisnai durumlar hariç yok olmaya yüz tutmuştur. Buna rağmen vücutta çeşitli organlar ile uzuvların ruh barındırdığı inancı ve bunlarla bağlantılı ilahlar/ruhlara dair inanışlar varlığını korumaya devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hakas , İzlanda , Fylgja , Umay , Şamanizm

ON THE ICELANDIC FYLGJA AND KHAKAS UMAI IN THE CONTEXT OF THE NOTION OF SHAMANIC SOUL

Öz

In pagan religions, the terminology related to the soul, which is the abstract extension of man, is quite developed. In this context, it has been observed that the soul belief in the old Scandinavian or Icelandic religion and in the Shamanism of the Khakas, a Turkic people, has a similarly complex structure. Indeed, in Khakas Shamanism, there are more than one type of soul such as kut, tın, yula/çula, süne/sürne and üzüt. In Scandinavian paganism, when examining the subject of spirit, also four main concepts are mentioned such as hamr, hugr, fylgja and hamingja. These abstract parts are expressed with a single word such as soul under the influence of Christianity and Islam. Their mobility is one of the common features of Khakas Shamanism and Old Scandinavian religion. In addition, the belief that the soul or a part of the soul resides in various limbs and organs of the body and the practices related to this, should be evaluated as examples of these common features. This study focuses on the placenta among these organs. In many pagan societies, the placenta was given special importance because it was believed to protect the fetus in the womb and that the health and fate of the child depended on it. The earliest information about fylgja, perceived as both placenta and a kind of guardian spirit, that appear in various animal forms, can be obtained through Icelandic sources written in the 13th-14th centuries. According to the information given by Mahmud Kashgari in the 11th century, and to the field research conducted among Siberian Turkic peoples, Umai is also a guardian deity who gives child’s soul to those who worship her, and her name means placenta. The difference between these two beliefs is that Umai, unlike fylgjur, is a creator who gives the child a soul, and there is no belief that the placenta accompanies a person throughout his/her life, taking a form that changes depending on who passes by or where it is buried, or whether it is eaten by animals or burned in fire. This is also the reason for differences such as the fact that among the Khakas, the placenta is buried where no one can walk on it inside the house, whereas among Icelanders it is buried under the threshold, where people can walk over it. However, although these practices may seem unrelated, both are based on the fact that the placenta contains the soul of the child and that it is tried to be kept away from evil spirits. For this reason, it seems possible to argue that the two cultures have similar Shamanic motifs. Since births generally occur in hospitals today, the placenta is disposed of as medical waste, and the practices mentioned in the study, which were still common in the past century, are on the verge of extinction. Despite this, the belief that organs and limbs contain soul and beliefs about protective deities or spirits continue to exist.

Anahtar Kelimeler

Khakas , Iceland , Fylgja , Umai , Shamanism

Kaynakça

• ANDRÉN, A. (2005). “Behind ‘Heathendom’: Archaeological Studies of Old Norse Religion”. Scottish Archaeological Journal, 27(2), 105–138.
• ARCHIMACHEVA, M. Y. (2011). “Kontsepty ‘Zhizn’, ‘smert’, ‘dusha’ v traditsionnom mirovozzrenii Hakasov”. İstoricheskie, filosofskie, politicheskie i yuridicheskie nauki, kulturologiya i iskusstvovedenie. Voprosy istorii 3 (9), Ch. III, 13-17.
• BARTELS, M. (1900). “Isländischer Brauch und Volksglaube in Bezug auf die Nachkommenschaft”. Zeitschrift für Ethnologie (ZfE) / Journal of Social and Cultural Anthropology (JSCA), 32, 52- 86.
• BURNAKOV, V. A. (2007). “Traditsionnye predstavleniya Hakasov o dushe”. Arheologiya, etnografiya i antropologiya Evrazii, 1 (29), 151-159.
• BUTANAYEV, V. Y. (1984). “Kult bogini umay u Hakasov”. Etnografiya narodov sibiri içinde (ss. 93-105). Novosibirsk: İzd. Nauka. Sibirskoe otdelenie.
• BUTANAYEV, V. Y. (1987). “Svadebnye obryady Hakasov v kontse XIX-nachale XX v”, Traditsionnye obryady i iskusstvo Russkogo i korennyh narodov Sibiri, 179-193, Novosibirsk: İzd. Nauka Sibirskoe otdelenie.
• BUTANAYEV, V. Y. (1999). Hakassko-Russko istoriko-etnograficheskiy slovar. Abakan: İzd. HGU.
• BUTANAYEV, Viktor Y. vd. (1999). “Kin-toy – prazdnik zahoroneniya posleda”. Narodnye prazdniki Hakasii içinde (ss. 7). Abakan: İzd-vo HGU im. N. F. Katanova.
• BRYAN, E. S. (2021). "Icelandic Folklore and the Cultural Memory of Religious Change." Yorkshire, UK: Arc Humanities Press.
• CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, P. D. (1902). The Religion of the Teutons. Handbooks on the History of Religions. Vol III. (Çev.: Bert J. Vos), Boston: Ginn & Company.
• DE COURTEILLE, P. (1870). Dictionnaire Turk-Oriental. Paris: Imprimé par l'ordre de l'empereur à l'Imprimerie İmpériale.
• DAVLETOV, T. B. (2023). Sibirya’dan Anadolu’ya Türk Şamanizmi’nin Sosyolojisi. 2. Baskı. İstanbul: Urzeni Yayınevi.
• DE WITT, F. (1959). “An Historical Study on Theories of the Placenta to 1900”. Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 14 (3), 360-374.
• DOJA, A. (2005). “Mythology and Destiny” Anthropos, Bd. 100, H. 2, 449-462.
• FRIESEN, W. (2015). “Family Resemblances: Textual Sources of Animal Fylgjur in Icelandic Saga”. Scandinavian Studies, 87 (2), 255-280.
• GÖMEÇ, S. (1990). "Umay Meselesi". Tarih İncelemeleri Dergisi 5, 1, 277-282.
• GRUNDY, S. (1998). “Shapeshifting and Berserkergang”, Disputatio, Vol. 3, Translation, Transformation and Transubstantiation in the Late Middle Ages. (Ed.: Carol Poster, Richard J. Utz. Evanston), 104-122, Illinois: Northwestern University Press.
• KAŞGARLI, M. (2005). .Dîvânü Lügâti’t-Türk. (Çev.: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yur¬teser), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• KİLLİ YILMAZ, G. (2007). “Hakaslarda Ölüm ile İlgili Gelenekler”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4 /4, 65-86.
• Manas Eposu Sagımbay Orozbakovdun variantı boyunça / Manas Destanı Sagımbay Orozbak Uulu Varyantı, C. I. (2017). (Der.: S. Musayev, A. Akmataliyev), İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları.
• MAYNAGASHEV, S. D. (1915). “Zagrobnaya zhizn po predstavleniyam turetskih plemen Minusinskogo kraya”. Zhivaya Starina, 2/3, 277-292.
• MORTENSEN, K. (1913). A Handbook of Norse Mythology. (Çev.: A. Clinton Crowell), New York: Thomas Y. Crowell Company.
• OKUTAN DAVLETOV, N. (2021). Hakas Türklerinde Şamanizm ve Ölüm. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• OKUTAN DAVLETOV, N. ve DAVLETOV, T. B. (2025). “Altın Köl I (E 28) Yazıtında Geçen Umay Beg İfadesi Üzerine.” bilig, 113, 79-100.
• ROBINSON, C. (2017). An Open Secret of Icelandic Otherworldly Communication. Yayımlanmamış Doktora Tezi. UCLA.
• ROUX, J. P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. (Çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• RYDVING, H. (1990). “Scandinavian—Saami Religious Connections in the History of Research”. Scripta Instituti Donneriani Aboensis, 13, 358–373.
• SIGURÐARDÓTTIR, M. A. (2015). Mórar og skottur. Ættardraugar í þjóðsagnasöfnum. Yayımlanmamış Lisans Bitirme Tezi. İzlanda Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi.
• SOMMER, B. S. (2007). “The Norse Concept of Luck.” Scandinavian Studies, 79 (3), 275–94. SUPAYEVA, A. A. (2017). “Manas Baatırdın Törölüşü Varianttarda Süröttölüşü (Ş. Rısmendeev, S. Orozbakov, S.
• Karalaev, J. Mamaidın varianttarı boyunça).” Vestnik mejdunarodnogo universiteta Kırgızstana, 2 (32), 25-29.
• TEKİN, T. (2014). Orhon Yazıtları. 5. Baskı. Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• TURVILLE-PETRE, G. (1937). Liggja Fylgjur Þínar Tıl Íslands. Saga-Book, 12, (1937): 119–126.
• TURVILLE-PETRE, G. (1975). Myth and Religion of the North. The Religion of Ancient Scandinavia. Westport, Connecticut: Greenwood Press.
• İnternet Kaynakları
• URL-1: https://www.instagram.com/p/ClDtIpyrVjO/?igsh=a3FmaWFtdzVuYmYz (Erişim: 20.05.2025)