Sahabe, Tâbiûn ve Sonrası: Rivayet Güvenliği ve Mevzû Haberlerin Ortaya Çıkışı

Year 2025, Volume: 6 Issue: 4, 1134 - 1152, 20.12.2025

Abdulalim Adıgüzel

Abstract

Bu çalışma, hadis rivayetinin Hz. Peygamber döneminden başlayarak Sahabe, Tabiûn ve Hicrî III. asra uzanan tarihî gelişimini ele almakta; rivayet sürecinde ortaya çıkan sorunları ve özellikle mevzû (uydurma) hadislerin doğuş sebeplerini incelemektedir. İlk dönemde sözlü aktarıma dayanan rivayet geleneği, hem Kur’an’la karışma endişesi hem de yazı kültürünün sınırlılığı sebebiyle yavaş bir gelişim göstermiştir. Fitne döneminin başlamasıyla birlikte hadis rivayeti daha titiz bir sorgulama sürecine girmiş; isnad uygulaması sistemli bir tedbir olarak yaygınlaşmış ve cerh-ta‘dil faaliyetlerinin temelleri atılmıştır. Tabiûn döneminde İslam coğrafyasının genişlemesi ve farklı kültürlerle etkileşimin artması, uydurma haberlerin çoğalmasına zemin hazırlamıştır. Bu durum, Emevî halifesi Ömer b. Abdülazîz’in hadislerin tedvinine yönelik girişimiyle kurumsal bir çözüme kavuşturulmuştur. Hicrî III. asırda ise hadislerin büyük kısmı yazılı kaynaklarda toplanmış, sahihlik kriterleri belirginleşmiş ve mevzû rivayetlere karşı kapsamlı eserler telif edilmiştir. Çalışma, hadis rivayet geleneğinin şekillenmesinde sosyal, siyasî ve itikadî unsurların etkisini ortaya koymakta; aynı zamanda mevzû hadislerin temel konu alanlarını ve bunların literatürdeki yansımalarını değerlendirmektedir.

Keywords

Hadis , Rivayet , İsnad , Mevzû Hadis , Tedvin , Cerh ve Ta‘dil

The Companions, the Followers, and After: The Security of Narration and the Emergence of Fabricated News

Abstract

This study examines the historical development of hadith transmission from the time of the Prophet Muhammad through the periods of the Companions, the Successors, and up to the third Islamic century. It analyzes the challenges encountered in the transmission process and explores the emergence and spread of fabricated (mawḍūʿ) narrations. In the earliest period, hadith transmission relied predominantly on oral reports, largely due to concerns about confusion with the Qur’an and the limited prevalence of literacy. With the onset of the fitna period, the transmission process required greater scrutiny; the isnād system became a systematic safeguard, and the foundations of reliability assessment (jarḥ and taʿdīl) were established. During the Successors’ era, the expansion of the Islamic world and increased interaction with diverse cultures facilitated the rise of fabricated and foreign-origin reports. This situation prompted Caliph ʿUmar ibn ʿAbd al-ʿAzīz to initiate the official compilation of hadith. By the third Islamic century, most hadiths had been recorded, criteria for authenticity had become more structured, and comprehensive works began addressing fabricated narrations. This study highlights the social, political, and theological factors that shaped the hadith transmission tradition and further examines the major thematic categories of fabricated reports and their reflections in the hadith literature.

Keywords

Hadith , Transmission , Isnad , Fabricated Hadith , Compilation , Jarh and Ta‘dil.

References

• Accâc, Muhammed el-Hatîb. Sünnetin Tesbiti. Trc. Mehmet Aydemir. İzmir: Yeni Akademi Yayınları, 2005.
• Akgün, Hüseyin. Hadis Rivâyet Coğrafyası: Hicrî İlk 150 Yıl. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• A‘zamî, M. Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. Trc. Hulusi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• ———. Menhecu’n-Nakd ʿinde’l-Muhaddisîn. Suûd: Mektebetü’l-Kevser, 1990.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâʿîl. el-Câmiʿu’s-Sahîh. Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Cihan, Sadık. Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi. Samsun: Etüt Yayınları, 1997.
• Cirit, Hasan. “Kussâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXVI. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman et-Temîmî. el-Müsned. Thk. Merzûk b. Hiyâs ez-Zehrânî. Kahire: Dâru’t-Taʿsîl, 1436/2015.
• Doğanay, Süleyman. Hadis Rivayetinde Ravi Tasarrufları ve Doğurduğu Problemler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 2006.
• Ebû Gudde, Abdulfettâh. Lemehât min Târîhi’s-Sünne ve ʿUlûmi’l-Hadîs. Halep: Mektebetü’l-Matbûʿâti’l-İslâmiyye, 1984.
• Ebû Zehv, Muhammed. el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn: İnâyetü’l-Ümmeti’l-İslâmiyye bi’s-Sünneti’n-Nebeviyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1984.
• Ece, Abdurrahman. “Câbir b. Abdullah’ın Hadis Rivayet Metodu”. Şarkiyat 9/1 (2017): 336–363.
• Emîn, Ahmed. Fecru’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1969.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• ———. “Sahabe Döneminde ‘Tekzîb’ ve Tekzîbin Mahiyeti”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999).
• Fellâte, Ömer b. Hasan Osman. el-Vadʿu fi’l-Hadîs. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2016.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Yakûb b. Cuvvân. Kitâbü’l-Maʿrife ve’t-Târîh. Thk. Ekrem Ziya Umerî. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410.
• Hâkim en-Neysâbûrî. Maʿrifetü ʿUlûmi’l-Hadîs ve Kemmiyyeti Ecnâsih. Thk. Ahmed b. Fâris es-Selûm. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 2010.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Takyîdü’l-ʿİlm. Thk. Saʿd Abdulgafâr Ali. Kahire: Dâru’l-İstikâme, 2008.
• ———. el-Kifâye fî ʿİlmi’r-Rivâye. Thk. Hasan Abdülmunʿim es-Selbî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1434/2013.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-Taʿdîl. Haydarâbâd–Beyrut: Dâru İhyâʾi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1371/1952.
• İbn Hacer el-ʿAskalânî. Lisânü’l-Mîzân. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, tsz.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîd, tsz.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. el-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Duʿafâ ve’l-Metrûkîn. Halep: Dâru’l-Vaʿy, 1396/1976.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, tsz.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. Thk. Şuʿayb el-Arnaûd. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• İbnü’s-Salâh, Osmân b. Abdirrahmân eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-Hadîs. Thk. Nûreddîn Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2012.
• Itr, Nûreddîn. Menâhicü’l-Muhaddisîn el-Âmme fi’r-Rivâye ve’t-Tasnîf. Dımaşk: Dâru Tayyibe, 2008.
• Karacabey, Salih. Hadis Tenkidi: Hadislerin Hz. Peygamber’e Aidiyetini Belirleme Yolları. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Karataş, Mustafa. “Hadis Rivayeti Karşısında Sahâbenin Tutumu”. Diyanet İlmi Dergi 36/1 (2000).
• Koçyiğit, Talât. Hadis Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Rivayetinde Bağlam (Sebebü Îrâdi’l-Hadis). İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• ———. “Men Kezebe Aleyye… Hadisi ve Lâfzen Mütevatir Meselesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/1 (2007).
• Malkoç, Abdulkerim. “Abû Dâwûd’s Letter in which He Discussed His Method in as-Sunan: The Text and Translation with Notes”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi (2018).
• Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1955.
• Özsoy, Abdulvahap. Hadis Tenkidi: Sahâbe ve Tâbiûn Dönemi. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2016.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Râmehurmuzî, el-Hasen b. Abdirrahmân. el-Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvî ve’l-Vâʿî. Thk. Muhammed Muhibbuddîn Ebû Zeyd. Kahire: Dâru’z-Zehâir, 2016.
• Sıddîkî, Muhammed Zübeyr. Hadis Edebiyatı Tarihi. Trc. Yusuf Ziya Kavakçı. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2004.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Tahzîru’l-Havâs min Ekâzîbi’l-Kussâs. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1974.
• Şentürk, Recep. Toplumsal Hafıza: Hadis Rivayet Ağı (610–1505). İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• ———. “İsnadın İçtimâî ve Edebî Yapısı: Tarihî Bir Yaklaşım”. Hadis Tetkikleri Dergisi 2/1 (2004).
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. es-Sünen. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Ünal, Yavuz. Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Yıldırım, Enbiya. Hadis Problemleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• ———. Hadis Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Zehebî, Şemsüddîn. el-Muğnî fi’d-Duʿafâ. Katar: İdâretü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, tsz.
• ———. Mîzânü’l-İʿtidâl fî Nakdi’r-Ricâl. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1963.