Döşeme'deki Vespasianus Anıtı ve Likya-Pamfilya Eyaleti'nin Kuruluşu

Year 2012, Volume: 9, 1 - 40, 15.05.2012

Mustafa Adak , Mark Wilson

Abstract

Likya ve Pamfilya bölgelerinin hangi tarihte tek eyalet altında birleştirildikleri sorusu uzun süredir bitmeyen tartışmalara konu olmuştur. Via Sebaste üzerine 2012 yılında yürüttüğümüz yüzey araştırmaları sırasında, Pamfilya-Pisidya sınırında buduğumuz yeni bir yazıt sayesinde bu sorunu çözmek artık mümkün olmaktadır. Yazıttan anlaşıldığına göre bölgenin en önemli güzergahı olan Via Sebaste üzerinde İ.S. 71–72 yıllarında vali Avidius Celer ile prokurator Anicius Maximus'un denetiminde imparator adına ciddi bir sağlamlaştırma faaliyeti yürütülmüş ve bu icraat yakl. 3,30 m yüksekliğinde bir anıta kaydedilmiştir. Anıt Ariassos'un yakl. 8 km doğusunda, Via Sebaste'nin Döşeme Deresi'ni bir köprüyle geçtiği noktada, derenin batı yakasına dikilmiştir. Defineciler tarafından patlatılarak büyük zarar gören anıtın üzerindeki inşa yazıtında Avidius Celer Pamfilya ve Likya'nın praetor mertebesinde valisi olarak tanıtılmaktadır. Döşeme Deresi'nin kenarına dikelen bu anıt «Lycia et Pamphylia» çifte eyaletinin ismen anıldığı en erken belgedir. Burada Avidius Celer'in tüm isimlerinin (Cn. Avidius Celer Rutilius Lupus Fiscilius Firmus) anılmış olması, onu İ.S. 70 yılında Kaunos'ta İmparator Vespasianus'a bir yapı adayan Rutilius Lupus Fiscilius ile özdeşlemeyi olanaklı kılmaktadır. Bu bağlantı Kaunos yazıtlarının külliyatını (corpus) yayımlayan Marek tarafından kurulamamıştır. Aynı valiyi Myra'da Nikolaos Kilisesi'nde devşirme malzeme olarak kullanılan ve yine 70 yılına tarihlenen başka bir yazıtta tespit etmek mümkündür. Dolayısıyla bu iki yazıt sayesinde Avidius Celer'in 70 yılında görevde olduğu anlaşılmaktadır.

İmparator Vespasianus 70 yılından itibaren, başka bir ifadeyle tahta geçmesinin hemen ardından, özellikle doğu eyaletlerinde geniş kapsamlı düzenlemeler yapmıştır. Pamfilya ve Güney Pisidya bölgelerinin oldukça geniş sınırlara sahip Galatya eyaletinden çıkarılarak, İ.S. 43 yılından beri küçük bir eyalet olarak varlığını sürdüren Likya ile birleştirilmesi bu reformlar çerçevesinde değerlen­diril­melidir. Bu yeni düzenleme imparatorun doğu politikası ile yakından bağlantılı olmalıdır. Nitekim bu politikanın devamı olarak Vespasianus kısa bir süre sonra Galatya ile Kappadokya eyaletlerini birleştirmiş ve bu eyaletin doğu sınırına Suriye valisinden bağımsız iki yeni lejyon yerleştirmiştir.

Likya-Pamfilya eyaletinin oluşturulması eyaletin idaresinde de yeni uygulamalar getirmiştir. Bunlardan ilki valinin görev süresinin 2 yıl ile sınırlandırılmasıdır. Pamfilya ile birleştirilmesinden önce Likya'ya atanan valiler ortalama 5 ila 8 yıl görevde kalırlarken, Vespasian Dönemi'nden itibaren bu süre 2 yıla indirilmiştir. Makalede Avidius Celer ve onu takip eden Likya-Pamfilya valilerinin sırası ve görev yılları, valilerin görev süresine ilişkin yukarıda değinilen uygulama dikkate alınarak tekrar gözden geçirilmiştir. Bu incelemenin sonucunda, Rhodiapolis'teki bir heykel kaidesinde Suriye'de konuşlu III. Galya lejyonunun başkomutanlığının ardından Likya-Pamfilya valisi olarak tanımlanan şahsın, Bülent İplik­çioğlu tarafından öne sürüldüğü gibi C. Dillius Aponianus olamayacağı anlaşılmış ve heykelle onurlandırılan bu valinin Avidius Celer olabileceği önerilmiştir. Makalede ayrıca 72–74 yıllarında Likya-Pamfilya valisi olarak görev yapan M. Hirrius Fronto Neratius Pansa'nın kariyerini sıralayan, ama maalesef oldukça parçalı bir şekilde ele geçen Saepinum yazıtı tekrar gözden geçirilmiştir. Bunun sonucunda Neratius Pansa'nın doğu Anadolu'yu tehdit eden Alanlara karşı özel bir yetki ile İ.S. 75–76 yıllarında Armenia Bölgesi'ne gönderilmediği, bilakis yazıtta belirtilen askeri görevinin Likya-Pamfilya valiliğinden önce üstlendiği bir lejyon komutanlığı (muhtemelen Afrika'da) olduğu sonucuna varılmıştır.

Makalede ayrıca Vespasianus tarafından Likya'nın bağımsızlığının iptal edilerek (libertate adempta) daha önce sahip olduğu eyalet statüsüne geri dönüştürüldüğüne (in provinciarum formam redegit) dair Suetonius'un tartışmalı aktarımı tekrar ele alınmakta ve bu hususta Werner Eck tarafından yapılan yorum eleştirilmektedir. Eck'in ilgili yorumu şöyledir: Claudius Likya'yı ilhak ettiğinde, bu eyalete başta kelle vergisi (tributum capitis) olmak üzere bazı vergilerden muaf olmak gibi imtiyazlar tanımıştır. Vespasianus ise bu imtiyazlari iptal etmiş; ancak kelle vergisini kentlerin imar faaliyetleri için kullanmıştır. Bununla birlikte kelle vergisinin Likya'da kamu yapıları için kullanılmasına yönelik uygulamanın sadece bir yıl gibi kısa bir süre devam etmesi, bu durumun 68 yılında vuku bulan büyük depremle ilişkili olduğunu göstermektedir. Üstelik kendinden önceki imparatorlar benzer durumlarda mağdur eyalet sakinlerine genelde tüm vergilerden muhafiyet hakkı tanırken, Vespa­sia­nus eyalet sakinlerinden kelle vergisini toplamaya devam etmiş; ama bunu eyalet sakinlerinin yararına kullanmayı tercih etmiştir. Bunun dışında Nero Dönemi'ne ait Likya Birliği Gümrük Yasası, dolaylı vergilerin (vectigalia) Vespasianus Dönemi'nden önce de toplandığını kanıtlamaktadır. Kaldı ki, Nero Dönemi'nde silah zoru olmadan Roma'ya vergi ödeyen halklar arasında Likyalıları da sayan Flavius Josephus (bel. Iud. 2,16,4.), diğer eyalet sakinleri gibi Likyalıların Roma'ya kelle vergisi de dahil tüm vergileri ödediğini teyit etmektedir. Sonuç olarak Suetonius'un aktarımı büyük olasılıkla bir hatadan kaynaklanmaktadır. Nitekim yazarın birçok başka konuda da yanlış bilgi aktardığı bilinmektedir.

Döşeme yazıtından edindiğimiz bir diğer önemli bilgi ise, yeni kurulan Likya-Pamfilya çifte eyaletine ayrı bir mali prokuratorun atanmayıp, her iki bölgenin sorumluluğunun Galatya eyaleti procura­torunun himayesine verilmiş olduğudur. Başka epigrafik belgeler aracılığıyla bu uygula­ma­nın Hadria­nus Dönemi'ne kadar sürdüğü anlaşılmaktadır. Adı Döşeme yazıtında geçen P. Anicius Maximus İmparator Vespasianus tarafından atanan ve sorumluluk alanı Galatya ve Likya-Pamfilya eyaletlerini kapsayan ilk prokuratorlardan biri olmuştur. Atlı sınıfına mensup bu şahsın Pisidya Antiokheia'sının bir vatandaşı olduğu ve Britanya'nın İ.S. 43 yılındaki fethinde Vespanianus ile aynı lejyonda görev aldığı bilinmektedir. Vespasianus imparator olduktan sonra da eski silah arkadaşını onurlandırmak için oğlu Anicius Maximus'u senator sınıfına yükseltmiş olmalıdır. Nitekim oğul Anicius'un Traianus Dönemi'nde Bitinya ve Pontos eyaletinin valiliğini üstlendiği Genç Plinius'un bir mektubu aracılığıyla bilinmektedir.

Döşeme Boğazı ve yakın çevresinde İ.S. 71–72 yıllarında gerçekleştirilen sağlamlaştırma çalışmalarının eyalet valisinin yanı sıra mali prokurator tarafından denetlenmesi, bu bölgede imparator arazilerinin bulunduğuna dair daha önce Stephen Mitchell tarafından önerilen görüşü güçlendirmektedir. Mezar yazıtlarında geçen cezaların imparator kasasına ödenmesi, boğazın güneyinde yer alan geniş ambar yapısı, buranın Hierokles tarafından ktema (mülk) ve polis olarak tanımlanması ve yerleşimin adının geç dönemde Maksimianopolis olarak adlandırılması gibi unsurlar burada imparator mülkiyetinin varlığına işaret etmektedir.

Yukarıdaki araştırmaya vesile olan çift dilli Döşeme yazıtının çevirisi şöyledir:

Dördüncü kez konsül, altıncı kez imperator, vatanın babası Imperator Caesar Augustus Vespasianus, Pamphylia ve Lycia Eyaleti'nin imparator valisi Cn. Avidius Celer Rutilius Lupus Fiscilius Firmus ve Galatia, Pontos, Pamphylia ve Lykia eyaletlerinin imparator procurator'u P. Anicius Maximus aracılığıyla yolu sağlamlaştırdı.

Keywords

Likya-Pamfilya, Pisidya, Via Sebaste, İmparator mülkü, P. Ancius Maximus, Vespasianus, Cn. Avidius Celer Rutilius Lupus Fiscilius Firmus

The Vespasianic Monument of Döşeme and the Establishment of the Double Province of Lycia et Pamphylia

Abstract

The old question as to when Lycia, Pamphylia (and southern Pisidia) were first combined into a double province can now be reliably answered thanks to a new epigraphic document. In 71–72 CE Vespasian had parts of the Via Sebaste in the Pisidian-Pamphylian border region repaired by his governor Avidius Celer and his procurator P. Anicius Maximus. These con­struc­tion activities were recorded in a bilingual inscription engraved on a monument consisting of several stone blocks. The text mentions Avidius Celer, already known from other inscriptions found in Lycia, as governor of the province of Pamphylia et Lycia. The document provides the earliest datable mention of the double province. In Myra and in the Carian city of Kaunos in late 70 CE Avidius Celer consecrated buildings dedicated to emperor Vespasian. This new evidence suggests that the double province of Lycia et Pamphylia had already been created by 70 or 71 CE as part of wider reform measures taken by Vespasian early in his reign in an effort to consolidate the empire. Since the governorship of Avidius Celer can now be safely dated to the years 70–72 CE, it is also possible to date precisely the governorships of his successors.

The involvement in this construction project on the Via Sebaste of the financial procurator P. Anicius Maximus, who was simultaneously in charge of the provinces of Galatia and Ly­cia-Pamphylia, suggests that in the vicinity of the monument the road passed through imperial estates, for which there is further evidence.

Keywords

Lycia et Pamphylia, Pisidia, Via Sebaste, road building, imperial estate, Vespasian, Cn. Avidius Celer Rutilius Lupus Fiscilius Firmus, P. Anicius Maximus

Das Vespasiansmonument von Döşeme und die Gründung der Doppelprovinz Lycia et Pamphylia

Abstract

References

• M. Adak, Lokalisierung von Olympos und Korykos in Ost-Lykien, Gephyra 1, 2004, 27–51.
• M. Adak – S. Şahin, Neue Inschriften aus Tos, Gephyra 1, 2004, 85–105.
• M. Adak – N. Tüner, Neue Inschriften aus Olympos und seinem Territo-rium I, Gephyra 1, 2004, 53–65.
• A. Balland, Inscriptions d'époque impériale du Létôon, Paris 1981 (Fouilles de Xanthos 7).
• R. Behrwald, Der lykische Bund. Untersuchungen zu Geschichte und Verfassung (Antiquitas. Reihe 1, Abhandlungen zur alten Geschichte, 48), Bonn 2000.
• E. Birley, The Adherence of Britain to Vespasian, Britannia 9, 1978, 243–245.
• A. R. Birley, Officers of the Second Augustan Legion in Britain, in: R.J. Brewer, Birthday of the Eagle. The Second Augustan Legion and the Roman Military Machine, Cardiff 2002, 103–124.
• A. R. Birley – W. Eck, M. Petronius Umbrinus, Legat von Cilicia, nicht von Lycia-Pamphylia, EA 21, 1993, 45–54.
• D. J. Blackman, The Inscriptions, in: J. Schäfer (Hrsg.), Phaselis. Beiträge zur Topographie und Geschichte der Stadt und ihrer Häfen, Tübingen 1981,138–163.
• A. B. Bosworth, Vespasian and the Provinces: Some Problems of the Early 70s A.D., Athenaeum 51, 1973, 49–78.
• A. B. Bosworth, Firmus of Arretium, ZPE 39, 1980, 267–277.
• H. Brandt, Gesellschaft und Wirtschaft Pamphyliens und Pisidiens im Altertum, Bonn 1992 (AMS 7).
• H. Brandt – F. Kolb, Lycia et Pamphylia. Eine römische Provinz im Südwesten Kleinasiens, Mainz 2005.
• B. Burrell, Neokoroi. Greek Cities and Roman Emperors, Leiden 2004.
• T. V. Buttrey, Documentary Evidence for the Chronology of the Flavian Titulature, Meisenheim 1980.
• G. L. Cheesman, The Family of the Caristanii at Antioch in Pisidia, JRS 3, 1913, 253–266.
• M. Christol – T. Drew-Bear – M. Özsait, Trois milliaires d'Asie Mineure, Anatolia Antiqua 2, 1993, 159–169.
• M. Christol – T. Drew-Bear, D. Fonteius Fronto, Proconsul de Lycie–Pamphylie, GRBS 32, 1991, 397–413.
• M. Christol – T. Drew-Bear, Un nouveau notable d'Antioche de Pisidie et les préfets de duumviri de la colonie, Anatolia Antiqua 10, 2002, 277–289.
• M. Christol – T. Drew-Bear, P. Anicius Maximus, légat du proconsul d'Afrique, M(anius) Acilius Glabrio, et les grandes familles d'Antioche de Pisidie, Anatolia Antiqua 15, 2007, 225–232.
• A. Coşkun, Das Edikt des Sex. Sotidius Strabo Libuscidianus und die Fasten der Statthalter Galatiens in augusteischer und tiberischer Zeit, Gephyra 6, 2009, 159–164.
• A. Coşkun, Neue Forschungen zum Kaiserkult in Galatien. Edition der Priester-Inschriften des Ankyraner Sebasteions (OGIS 533 = Bosch 51) und Revision der frühen Provinzialgeschichte, in: Proceedings of the Conference: Der Beitrag Kleinasiens zur Kultur- und Geistesgeschichte der griechisch-römischen Antike, Kleinasiatische Kommission der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 3.–5. Nov. 2010 (im Druck).
• E. Dabrowa, The Commanders of Syrian legions, 1st–3rd c. AD, in: D. Kennedy (Hrsg.), The Roman Army in the East (JRA Suppl. 18), Ann Arbor 1996, 279–296.
• E. Dabrowa, The Governors of Roman Syria from Augustus to Septimius Severus, Bonn 1998.
• S. Demougin, Prosopographie des chevaliers Romains Julio-Claudiens (43 av. J.-C. – 70 ap. J.-C.), Rom 1992 (Collection de l'Ecole Française de Rome 153).
• S. Destephen, La Frontière Orientale de la Province d' Asie: Le Dossier de Takina, EpigrAnat 40, 2007, 147–173.
• H. Devijver, Prosopographia militiarum equestrium quae fuerunt ab Augusto ad Gallienum I–III + Supp., Leuwen 1976–1987.
• -
• H. Devijver, Local Elite, Equestrians and Senators: A Social History of Roman Sagalassos, Ancient Society 27, 1996, 105–163.
• B. Dobson, Die Primipilares: Entwicklung und Bedeutung, Laufbahnen und Persönlichkeiten eines römischen Offiziersranges, Bonn 1978.
• M. Dondin-Payre, Firmus d'Arretium: Légat préquestorien?, ZPE 52, 1983, 236–240.
• -
• W. Eck, Die Legaten von Lykien und Pamphylien unter Vespasianus, ZPE 6, 1970, 65–75.
• W. Eck, Senatoren von Vespasian bis Hadrian: Prosopographische Untersuchungen mit Einschluß der Jahres- und Provinzialfasten der Statthalter, München 1970.
• W. Eck, Epigraphische Untersuchungen zu Konsuln und Senatoren des 1.–3. Jh. n. Chr., ZPE 37, 1980, 31–68.
• W. Eck, Jahres- und Provinzialfasten der senatorischen Statthalter von 69/70 bis 138/139, Chiron 12, 1982, 281–362.
• W. Eck, Statius, Silvae I 4 und C. Rutilius Gallicus als proconsul Asiae II, AJPh 106, 1985, 475–484.
• W. Eck, Latein als Sprache politischer Kommunikation in Städten der östlichen Provinzen, Chiron 30, 2000, 641–660.
• W. Eck, Die politisch-administrative Struktur der kleinasiatischen Provinzen während der hohen Kaiserzeit, in: G. Urso (Hrsg.), Tra Oriente e Occidente. Indigeni, Greci e Romani in Asia Minore. Atti del convegno internazionale, Cividale del Friuli, 28–30 settembre 2006, Pisa 2007, 189–207.
• W. Eck, Die Bauinschrift der neronischen Thermen in Patara. Zur methodischen Auswertung einer partiell eradierten Inschrift, ZPE 166, 2008, 269–275.
• W. Eck – H. İşkan-Işık – H. Engelmann, Der Leuchtturm von Patara und Sex. Marcius Priscus als Statthalter der Provinz Lycia von Nero bis Vespasian, ZPE 164, 2008, 91–121.
• P. Eich, Zur Metamorphose des politischen Systems in der römischen Kaiserzeit, Berlin 2005.
• G. Ercenk, Dünden Bugüne Döşemealtı, Antalya 2010.
• D. Erkelenz, Optimo Praesidi: Untersuchungen zu den Ehrenmonumenten für Amtsträger der römischen Provinzen in Republik und Kaiserzeit, Bonn 2003.
• J. H. Farnum, The Positioning of the Roman Imperial Legions, Oxford 2005 (BAR Intern. Ser. 1458).
• A. Farrington, The Roman Baths of Lycia. An Architectural Study, London 1995
• D. H. French, Roman Roads and Milestones of Asia Minor, Fasc. 2: An Interim Catalogue of Milestones I, II, Oxford 1988 (BAR Int. Ser. 392 [I, II] = British Inst. of Archaeology at Ankara Monograph 9).
• D. H. French, Legio III Gallica, in: E. Dabrowa (Hrsg.), The Roman and Byzantine Army in the East. Proceedings of a colloquium held at the Jagiellonian University, Kraków in September 1992, Krakau 1994, 29–46.
• D. H. French, Roads and Milestones of Asia Minor, AS 41, 1991, 7–11.
• D. H. French, Sites and Inscriptions from Phrygia, Pisidia and Pamphylia, EA 17, 1991, 51–68.
• D. H. French, Roads in Pisidia, in: E. Schwertheim (Hrsg.), Forschungen in Pisidien (AMS 6), Bonn 1992, 167–175.
• D. H. French, A Road Problem: Roman or Byzantine?, Istanbuler Mitteilungen 43, 1993, 445–455.
• P. Garnsey, Cities, Peasants and Food in Classical Antiquity. Essays in Social and Economic History, Cambridge 1998.
• A. Gebhardt, Imperiale Politik und provinziale Entwicklung. Untersuchungen zum Verhältnis von Kaiser, Heer und Städten im Syrien der vorseverischen Zeit, Berlin 2002 (Klio. Beihefte NF 4).
• N. Giannakopoulos, Ὁ θεσμὸς τῆς Γερουσίας τῶν ἑλληνικῶν πόλεων κατὰ τοὺς Ρωμαϊκοὺς χρόνους, Thessaloniki 2008.
• N. Gökalp, Iulius Tarius Titianus, proconsul of Lycia et Pamphylia, Gephyra 8, 2011, 125–128.
• R. Haensch, Capita Provinciarum: Statthaltersitze und Provinzialverwaltung in der römischen Kaiserzeit (Kölner Forschungen 7), Mainz am Rhein 1997.
• H. Halfmann, Die Senatoren aus dem östlichen Teil des Imperium Romanum bis zum Ende des 2. Jahrhunderts n. Chr., Göttingen 1979.
• H. Halfmann, Die Senatoren aus den kleinasiatischen Provinzen des römischen Reiches vom 1. bis 3. Jahrhundert (Asia, Pontus-Bithynia, Lycia-Pamphylia, Galatia, Cappadocia, Cilicia), in: Epigrafia e ordine senatorio. Atti del colloquio internazionale AIEGL, Roma, 14–20 maggio 1981, Rom 1982, 603–650 (Tituli 5).
• H. Halfmann, Die Alanen und die römische Ostpolitik unter Vespasian, EA 8, 1986, 39–51.
• H. Halfmann, «Nachbehandlung»: M. Hirrius Fronto Neratius Pansa, in: Studien zum antiken Kleinasien, Fr.K. Dörner zum 80. Geburtstag gewidmet, Bonn 1991 (AMS 3), 41–43.
• H. Halfmann, Italische Ursprünge bei Ritten und Senatoren aus Kleinasien, in: G. Urso (Hrsg.), Tra Oriente e Occidente. Indigeni, Greci e Romani in Asia Minore. Atti del convegno internazionale, Cividale del Friuli, 28–30 settembre 2006, Pisa 2007, 165–187.
• A. S. Hall, An Unidentified Governor of Pamphylia under Vespasian, EA 4, 1984, 27–35.
• M. Heil, M. Hirrius Fronto Neratius Pansa, legatus exercitus Africae, Chiron 19, 1989, 165–184.
• H. Hellenkemper – F. Hild, Tabula Imperii Byzantini 8: Lykien und Pamphylien, (Denkschriften ÖAW, phil.-hist. Kl. 320), Wien 2004.
• G. H. R. Horsley, The Greek and Latin Inscriptions in the Burdur Archaeological Museum, Exeter 2007 (BIAM 34; RECAM V).
• M. Horster, Substitutes for Emperors and Members of the Imperial Families as Local Magistrates, in: L. de Ligt – E. A. Hemelrijk – H. W. Singor (Hrsgg.), Roman Rule and Civic Life: Local and and Regional Perspectives (Proceedings of the Fourth Workshop of the International Network Impact of Empire, Leiden 2003), Amsterdam 2004, 331–355.
• S. Mitchell – D. French (Hrsgg.), The Greek and Latin Inscriptions of Ankara (Ancyra) I. From Augustus to the End of the Third Century AD, München 2012 (Vestigia 62).
• G. H. R. Horsley – S. Mitchell (Hrsgg.), The Inscriptions of Central Pisidia, Bonn 2000 (IK 57).
• C. Marek, Die Inschriften von Kaunos, München 2006 (Vestigia 55).
• S. Şahin, Die Inschriften von Perge I–II, Bonn 1999/2004 (IK 54, 61).
• J. Nollé, Side im Altertum I–II, Bonn 1993/2001 (IK 43, 44).
• Zwei Statthalter vespasianischer Zeit und die «Grosse» Therme in Inschriften von Olympos (Lykien), Anzeiger der philosophisch-historischen Klasse der Österreichischen Akademie der Wissenschaften 141, 2006, 75–81.
• B. İplikçioğlu, Die Provinz Lycia unter Galba und die Gründung der Doppelprovinz Lycia et Pamphylia unter Vespasian, Anzeiger der philosophisch-historischen Klasse der Österreichischen Akademie der Wissenschaften 143, 2008, 5–23.
• R. Kearsley, Greeks and Romans in Imperial Asia. Mixed Language Inscriptions and Linguistic Evidence for Cultural Interaction until the End of AD III, Bonn 2001 (IK 59).
• L. Keppie, Legions and Veterans. Roman Army Papers 1971–2000, Stuttgart 2000.
• L. Keppie, Legions in the East from Augustus to Trajan, in: Ph. Freeman – D. Kennedy (Hrsgg.), The Defence of the Roman and Byzantine East. Proceedings of a colloquium held at the University of Sheffield in April 1986 (BAR Intern. Ser. 297i), Oxford 1986, 411–429.
• C. Kokkinia (Hrsg.), Boubon: The Inscriptions and Archaeological Remains. A Survey 2004–2006, Athen 2008 (Meletemata 60).
• C. Kokkinia, Die Opramoas-Inschrift von Rhodiapolis. Euergetismus und soziale Elite in Lykien, Bonn 2000.
• F. Kolb, Lykiens Weg in die römische Provinzordnung, in: N. Ehrhardt – L.–M. Günther (Hrsgg.), Widerstand - Anpassung - Integration. Die griechische Staatenwelt und Rom. Festschrift für J. Deininger zum 65. Geburtstag, Stuttgart 2002, 207–221.
• N. Kramer, Die Flavier und das Reich, in: N. Kramer – Chr. Reitz (Hrsgg.), Tradition und Erneuerung: Mediale Strategien in der Zeit der Flavier. Beiträge zur Altertumskunde 285, Berlin 2010, 311–360.
• B. Kreiler, Die Statthalter Kleinasiens unter den Flaviern, Diss. Ludwig-Maximilins Universität zu München 1975.
• E. Lane, Corpus monumentorum religionis dei Menis I–III, Leiden 1971–1976.
• W. Leschhorn, Antike Ären. Zeitrechnung, Politik und Geschichte im Schwarzmeerraum und in Kleinasien nördlich des Tauros, Stuttgart 1993 (Historia Einzelschriften 81).
• B. Levick, Roman Colonies in Southern Asia Minor, Oxford 1967.
• D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century after Christ I–II, Princeton 1950.
• C. Marek, Geschichte Kleinasiens in der Antike, München 2010.
• C. Marek, Pontus et Bithynia. Die römischen Provinzen im Norden Kleinasiens, Mainz 2003.
• C. Marek, Stadt, Ära und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia, Tübingen 1993 (Istanbuler Forschungen 39).
• C. Marek, Kaunos und Lykien, Adalya 14, 2011, 57–62.
• V. A. Maxfield, The Military Decorations of the Roman Army, Berkeley – Los Angeles 1981.
• G. Migliorati, Lʼincarico militare di M. Hirrius Fronto Neratius Pansa e gli interessi militari romani in area caucasica, in: A. Valvo – G. Manzoni (Hrsgg.), Analecta Brixiana. Contributi dell' Istituto di Filologia e storia dell' Università Cattolica del Sacro Cuore, Mailand 2004, 125–153.
• N. P. Milner, A Roman Bridge at Oinoanda, AS 48, 1998, 117–123.
• S. Mitchell, Anatolia. Land, Men, and Gods in Asia Minor, I. The Celts and the Impact of Roman Rule; II. The Rise of the Church, Oxford 1993.
• S. Mitchell, Galatia under Tiberius, Chiron 16, 1986, 17–33.
• S. Mitchell, Three Cities in Pisidia, AS 44, 1994, 129–148.
• S. Mitchell, The Pisidian Survey, in: R. Matthews (Hrsg.), Ancient Anatolia. Fifty Years' Work by the British Institute of Archaeology at Ankara, London 1998, 237–253.
• S. Mitchell, The Administration of Asia Minor from 133 BC to AD 250, in: W. Eck (Hrsg.), Lokale Autonomie und römische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1. bis 3. Jahrhundert, München 1999, 17–46 (Schriften des Historischen Kollegs, Kolloquien 42).
• S. Mitchell – M. Waelkens, Pisidian Antioch. The Site and its Monuments, London 1998.
• G. Morgan, 69 A.D.: The Year of Four Emperors, Oxford 2006.
• L. Mrozewicz, C. Petillius Q. f(ilius) Pom(ptina) t(ribu) Firmus in Moesien, Eos 88, 2001, 75–79.
• Ch. Naour, Nouvelles inscriptions de Balboura, AncSoc 9, 1978, 165–185.
• R. R. Nauta, Poetry for Patrons. Literary Communication in the Age of Domitian, Leiden 2002.
• J. Nelis-Clément, Les benefeciarii: militaires et administrateurs au service de l'empire, Bordeaux 2000.
• F. Onur, Two procuratorian inscriptions from Perge, Gephra 5, 2008, 53–66.
• E. Petersen – F. v. Luschan, Reisen in Lykien, Milyas und Kibyratis, Wien 1889 (Reisen im südwestlichen Kleinasien II).
• H.-G. Pflaum, Les carrières procuratoriennes équestres sous le Haut-Empire romaine, 3 B.de + Suppl., Paris 1960/61, 1982.
• W. M. Ramsay, Colonia Caesarea (Pisidian Antioch) in the Augustan Age, JRS 6, 1916, 83–134.
• M. Rathmann, Untersuchungen zu den Reichsstraßen in den westlichen Provinzen des Imperium Romanum, Mainz 2003.
• D. Reitzenstein, Die lykischen Bundespriester. Repräsentation der kaiser-zeit-lichen Elite Lykiens, Berlin 2011.
• B. Rémy, Les carrières sénatoriales dans les provinces romaines d'Anatolie au Haut-Empire (31 av. J.-C. –284 ap. J.-C.), İstanbul–Paris 1989.
• B. Rémy, L'évolution administrative de l'Anatolie aux trois premieres siècles de notre ère, Lyon 1986.
• C. Ritter, Die Erdkunde im Verhältnis zur Natur und zur Geschichte des Menschen usw. 19. Theil: Klein-Asien, Band II, Berlin 1859 (2. Aufl.).
• J. Robert – L. Robert, La Carie. Histoire et géographie historique avec le recueil des inscriptions antiques. Tome II. Le Plateau de Tabai et ses envi-rons, Paris 1954 (Libraire d'Amérique et d'Orient).
• H. Rott, Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig 1908.
• B. Ruck, Überwältigende Größe: Kolossale Standbilder von Senatoren in den Städten des Römischen Reiches?, in: W. Eck – M. Heil Hrsgg.), Sena¬tores populi Romani. Realität und mediale Präsentation einer Führungsschicht, Stuttgart 2005, 111–136 (HABES 40).
• J. Rüpke, Fasti sacerdotum. Die Mitglieder der Priesterschaften und das sakrale Funktionspersonal römischer, griechischer, orientalischer und jüdisch-christlicher Kulte in der Stadt Rom von 300 v. Chr. bis 499 n. Chr., Stuttgart 2005.
• O. Salomies, Notes on some Greek Inscriptions of Imperial Date, Arctos 34, 2000, 115–127.
• M. H. Sayar, Straßenbau in Kilikien unter den Flaviern nach einem neugefundenen Meilenstein, EA 20, 1993, 57–62.
• M. H. Sayar, Antike Straßenverbindungen Kilikiens in der römischen Kaiserzeit, in: E. Olshausen – H. Sonnabend (Hrsgg.), Stuttgarter Kolloquium zur historischen Geographie des Altertums 7: «Zu Wasser und zu Land. Verkehrwege in der Antiken Welt», Stuttgart 2002, 452–473.
• J. Seiff, Reisen in der asiatischen Türkei, Leipzig 1875.
• A. N. Sherwin-White, The Letters of Pliny. A historical and social commentary, Oxford 1966.
• F. Stark, Auf den Spuren Alexanders. Reise durch die unbekannte Türkei, Stuttgart 1962 (Alexander's Path from Caria to Cilicia, London 1958).
• A. Stein, Der römische Ritterstand. Ein Beitrag zur Sozial- und Personengeschichte des Römischen Reiches, München 1927 (Münchner Beiträge zur Papyrus¬forschung und antiken Rechtsgeschichte 10).
• R. Stepper, Augustus et sacerdos, Stuttgart 2003.
• K. Strobel, Ein neues Zeugnis für die Statthalterschaft des M. Hirrius Fronto Neratius Pansa in Lycia-Pamphylia aus Oinoanda?, ZPE 61, 1985, 173–180.
• G. R. Stumpf, Numismatische Studien zur Chronologie der römischen Statthalter in Kleinasien (122 v. Chr.–163 n. Chr.), Saarbrücken 1991.
• R. Syme, Anatolica. Studies in Strabo, hrgs. v. A. Birley, Oxford 1995.
• R. Syme, Tacfarinas, the Musulamii, and Thubursicu, in. P. R. Coleman-Norton (Hrsg.), Studies in Roman Economic and Social History in Honor of Allen Chester Johnson, Princeton 1951, 113–130 (wiederabgedruckt in: R. Syme, Roman Papers I, Oxford 1979, 218–230).
• R. Syme, Senators, Tribes and Towns. Historia 13, 1964, 105–125.
• R. Syme, Domitian: The Last Years, Chiron 13, 1983, 121–146.
• S. Şahin, Bemerkungen zu lykischen und pamphylischen Inschriften, EA 17, 1991, 113–138.
• S. Şahin, Bau einer Säulenstraße in Attaleia (Pamphylien) unter Tiberius – Caligula?, EA 25, 1995, 25–27.
• S. Şahin, Die Bauinschrift auf dem Druckrohraquädukt von Delikkemer bei Pa-tara, in: C. Schuler (Hrsg.), Griechische Epigraphik in Lykien. Eine Zwischen-bilanz. Akten des internationalen Kolloquiums München, 24.–26.2.2005, Wien 2007, 99–109.
• S. Şahin, Der neronische Leuchtturm und die vespasianischen Thermen von Patara, Gephyra 5, 2008, 1–32.
• S. Şahin, Kaiserbauten und Kaiserehrungen in Patara, E. Winter (Hrsg.), Vom Euphrat bis zum Bosporus. Kleinasien in der Antike: Festschrift für Elmar Schwertheim zum 65. Geburtstag, Bonn 2008, 597–610 (Asia Minor Studien 65).
• S. Şahin, Ekklesiasterion und Bouleuterion von Perge: Baustiftungen des Brüderpaares Demetrios und Apollonios unter den Flaviern, in: F. Naumann-Steckner – B. Päffgen – R. Thomas (Hrsgg.), Zwischen Orient und Okzident. Festschrift für Hansgerd Hellenkemper, Berlin 2010, 643–654 (Kölner Jahrbuch Band 43).
• S. Şahin, Korrektur zu den Bau- und Widmungsinschriften des Ekklesaisterions und Bouleuterions von Perge, Gephyra 7, 2010, 161–163.
• S. Şahin – M. Adak, Stadiasmus Patarensis. Itinera Romana Provinciae Lyciae, Istanbul 2007.
• B. Takmer, Lex Portorii Provinciae Lyciae: Ein Vorbericht über die Zollinschrift aus Andriake aus neronischer Zeit, Gephyra 4, 2007, 165–188.
• B. Takmer – N. Tüner Önen, Via Sebaste: Anadolu'nun en iyi korunmuş Roma Yolu'nun Varsak'tan geçen güzergahı, Antalya 2007 (Varsak Belediyesi Kültür Yayınları 2).
• -
• B. Takmer – N. Tüner Önen, Batı Pamphylia'da antik yol araştırmaları: Via Sebaste'nin Perge-Klimaks arası güzergahında yeni bir yol kalıntısı, Adalya 11, 2008, 109–133.
• R. J. A. Talbert, The Senate of Imperial Rome, Princeton 1984.
• B. E. Thomasson, Laterculi praesidum I, Göteborg 1984; Addenda et corrigenda ad vol. I, Göteborg 2009.
• P. Thonemann, The Maeander Valley: A Historical Geography from Antiquity to Byzantium, Cambridge 2011.
• M. Torelli, The Cursus Honorum of M. Hirrius Fronto Neratius Pansa, JRS 58, 1968, 170–175.
• M. Vitale, Eparchie und Koinon in Kleinasien von der ausgehenden Republik bis ins 3. Jh. n. Chr., Bonn 2012 (AMS 67).
• M. Waelkens, Romanization in the East. A Case Study: Sagalassos and Pisidia (SW Turkey), MDAI(I) 52, 2002, 311–368.
• P. R. C. Weaver, Familia Caesaris, A Social Study of the Emperor's Freedmen and Slaves, Cambridge 1972.
• P. Weiß, Ein neuer Prokonsul von Lycia-Pamphylia auf einem Militärdiplom (165/166 n. Chr.), EA 31, 1999, 77–82.
• G. Wesch-Klein, Provincia. Okkupation und Verwaltung der Provinzen des Imperium Romanum von der Inbesitznahme Siziliens bis auf Diokletian, Berlin 2008 (Antike Kultur und Geschichte 10).
• M. Wilson, The Route of Paul's First Journey to Pisidian Antioch, New Testament Studies 55, 2009, 471–483.
• T. Witulski, Die Adressaten des Galaterbriefes: Untersuchungen zur Gemeinde von Antiochia ad Pisidiam, Göttingen 2000.
• E. Winter, Staatliche Baupolitik und Baufürsorge in den römischen Provinzen des kaiserzeitlichen Kleinasien, Bonn 1996 (AMS 20).
• M. Wörrle, Stadt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien, München 1988.
• M. Wörrle, Bemerkungen zu einem Inschriftfragment aus der Nikolaoskirche in Myra, Ist. Mitt. 40, 1990, 257–258.
• G. Ziethen, Gesandte vor Kaiser und Senat. Studien zum römischen Gesandt-schaftswesen zwischen 30 v. Chr. und 117 n. Chr., St. Katharinen 1994 (Pharos 2).