One of The First Books of the Literature of Mawdûât al-Abâtîl wa’l-manâkîr wa’l-sihâh wa’l-mashâhîr and its Author al-Jawzaqânî (d. 543/1148)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 21, 51 - 105, 15.01.2022

Kadir Sekmen

Öz

One of the main purposes of the science of hadith is to prove the authenticity of the narrations attributed to the Prophet Muhammad (pbuh). Literature of the forgeries (mawdûât) is one of the types of works which aim to perform this purpose. Yet the main purpose of the books written in this field is to determine the narrations fabricated in the name of Prophet. This study examines one of the first books of the forged literature, “al-Abâtîl wa’l-manâkîr wa’l-sihâh wa’l-mashâhîr” written by al-Jawzaqânî in the context of the connection between the previous books and the writers and the impact of the later literature.
Ibn al-Jawzî -one of the most important writers in this field- greatly benefited from al-Jawzaqânî’s al-Abâtîl and in some ways was impressed from this book. While Ibn al-Jawzî’s book is one of the most influental work on the improvement of the forged literature and the basic source of these books then, it can be said that al-Jawzaqânî, directly and indirectly influenced the works on this field and was the source of these books. Determination of al-Jawzaqânî and his work al-Abâtîl’s standing in the forged literature (mawdûât), posses importance in the science of hadith, enabling the better understanding of the formation and development of this literature.

Anahtar Kelimeler

Hadith, al-Jawzaqânî, al-Abâtîl wa’l-manâkîr wa’l-sihâh wa’l-mashâhîr, Mawdûât, fî khilâf dhâlik, Criticism

İlk Mevzûât Kitaplarından el-Ebâtîl ve'l-menâkîr ve's-sıhâh ve'l-meşâhîr ve Müellifi Cûzekânî (öl. 543/1148)

Öz

Hadis ilminin en önemli amaçlarından biri, Hz. Peygamber’e (s.a.s.) izafe edilen rivayetlerin sıhhatini ortaya koymaktır. Bu amacı yerine getirmek için oluşan eser türlerinden biri de mevzûât literatürüdür. Zira bu alanda yazılan kitapların temel hedefi, Allah Resûlü adına uydurulmuş hadisleri tespit etmektir. Bu çalışmada, mevzûât kitaplarının ilklerinden olan “el-Ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sıhâh ve’l-meşâhîr” ve müellifi Cûzekânî, önceki kitaplarla/müelliflerle ilişkileri ve sonraki eserlere etkileri bağlamında incelenecektir.
Mevzûât alanındaki en önemli yazarlardan olan İbnü’l-Cevzî, “el-Mevzûât”’ını oluştururken Cûzekânî’nin el-Ebâtîl’inden çokça yararlanmış ve bazı açılardan bu eserden etkilenmiştir. İbnü’l-Cevzî’nin eserinin sonraki mevzûât kitaplarının gelişimindeki büyük etkisi ve bu kitapların temel kaynağı konumunda olduğu düşünüldüğünde, Cûzekânî’nin alandaki eserleri doğrudan ve dolaylı şekilde etkilediği ve bu eserlere kaynaklık ettiği söylenebilir. Cûzekânî ve el-Ebâtîl’inin mevzûât literatüründeki yerinin ortaya konulması, söz konusu literatürün oluşum ve gelişiminin daha iyi anlaşılmasını sağlayacağından hadis ilmi için önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Cûzekânî, el-Ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sıhâh ve’l-meşâhîr, Mevzûât, fî hilâfi zâlik, Tenkit

Kaynakça

• Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Kitâbü’s-Sünne. thk. Muhammed b. Said b. Salim el-Kahtânî. Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyım, 1406/1986.
• Acâc el-Hatîb, Muhammed. es-Sünne kable’t-tedvîn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2. Basım, 1408/1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. nşr. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1997.
• Aydın, Nevzat. “İbnü’l-Kayserânî el-Makdisî’nin “Tezkiratu’l-mevzû‘ât” Adlı Eserindeki Ricâl Tenkit Metodu”. EKEV Akademi Dergisi 20/66 (2016), 522.
• Aydın, Nevzat. “İbnü’l-Kayserânî el-Makdisî’nin “Tezkiratu’l-mevzû‘ât”ının Metin Tenkidi Açısından Değerlendirilmesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/43 (2016), 2355-2357.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. Dirâsât fi’l-hadîsi’n-nebevî ve târîhi tedvînihi. 2 Cilt. Riyad: Şeriketü’t-Tıbâati’l-‘Arabiyye, 3. Basım, 1401/1981.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. Hadis Metodolojisi ve Edebiyatı. trc. Recep Çetintaş. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Babanzâde, Ahmed Naim - Miras, Kamil. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi. 12 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 4. Basım, 1976.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘Ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1370/1951.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îzâhu’l-Meknûn fi’z-zeyli ‘alâ Keşfi’z-Zünûn an üsâmâ’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Başaran, Selman. “İbn Mende, Ebû Zekeriyyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/180. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Brown, Jonathan A. C. “Erken Dönem Hadis Münekkitlerinin Metin Tenkidi Yaptığını Nasıl Biliyoruz ve Bulmak Niçin Bu Kadar Zor?”. çev. Salih Kesgin. Usûl: İslam Araştırmaları 25 (2016), 305.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Burhaneddin el-Halebî, İbrahim b. Muhammed b. Halil. el-Keşfü’l-hasîs ‘ammen rumiye bi vaz‘i’l-hadîs. nşr. Subhî es-Sâmerrâî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb - Mektebetü’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1407/1987.
• Carl Brockelman. Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî. trc. Abdülhalîm en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 5. Basım, 1977.
• Coşkun, Selçuk. Kavramsal ve Olgusal Açıdan Sünnet-Gelenek İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Cûzekânî, Ebû Abdullah Hüseyin b. İbrahim. el-Ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sıhâh ve’l-meşâhîr. nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Ferîvâî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î, 3. Basım, 1415/1994.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Cûzcânî, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/98. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1421/2001.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as. Sünenü Ebî Dâvûd. nşr. Muhammed Avvâme, 5 Cilt. Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye - Müessesetü’r-Reyyân - Mektebetü’l-Mekkiyye, 1419/1998.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. Lemehât min târîhi’s-sünne ve ‘ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1404/1984.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. Mevzû Hadisler. çev. Enbiya Yıldırım, Ankara: Takdim Yayınları, 2020.
• Ekrem Ziya el-Ömerî. “Takdim”. el-Ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sıhâh ve’l-meşâhîr. mlf. Ebû Abdullah Hüseyin b. İbrahim el-Cûzekânî. 1/6-7. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î, 1415/1994.
• Ertürk, Mustafa. Nebevî Sünnet’in Gerçekliğinde Hadîs ve Sünnet Çözümlemeleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2017.
• Fayda, Mustafa. “Hâlid b. Velîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fellâte, Ömer b. Hasan Osman. el-Vaz‘ fi’l-hadîs. 3 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1437/2016.
• Ferîvâî, Abdurrahman b. Abdülcebbâr. “Mukaddime”. el-Ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sıhâh ve’l-meşâhîr. mlf. Ebû Abdullah Hüseyin b. İbrahim el-Cûzekânî. 1/11-102. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î, 1415/1994.
• el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-arabiyyi’l-islâmiyyi’l-mahtût: el-Hadîsü’n-nebeviyyü’ş-şerîf ve ulûmuhû ve ricâluh. 3 Cilt. Umman: Müessesetü Alî Beyt, 2. Basım, 1987.
• Geylânî, Abdürrezzâk b. Abdülkadir. el-Erba‘ûne’l-Geylâniyye. nşr. Züheyr eş-Şâvîş. b.y.: el-Mektebü’l-İslâmî, 1421/2000.
• Hamevî, Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullah. Mu‘cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1397/1977.
• Hamîdullah, Muhammed. “Hayber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/21. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Kifâye fî ma‘rifeti usûli ‘ilmi’r-rivâye. thk. Mâhir Yasin el-Fahl. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1432.
• İbn Arrâk, Ali b. Muhammed b. Ali el-Kinânî ed-Dımaşkî. Tenzîhü’ş-şerî‘ati’l-merfû‘a ‘ani’l-ahbâri’l-şenî‘ati’l-mevzû‘a. nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf - Abdullah Muhammed es-Sıddîk. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. en-Nüket ‘alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. nşr. Rebî‘ b. Hâdî ‘Umeyr. 2 Cilt. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1404/1984.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Lisânü’l-Mîzân. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Telhîsü’l-habîr fî tahrîc-i ehâdîsi’r-Râfiiyyi’l-kebîr. thk. Ebû Âsım Hasan b. Abbas b. Kutub, 4 Cilt. b.y.: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshak b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî. Kitâbü’t-tevhîd ve isbâtü sıfâti’r-rab azze ve celle. thk. Abdülaziz İbrahim eş-Şehvân. Riyad: Dâru’r-Rüşd, 1408/1988.
• İbn Kayyım el-Cevzîyye, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekir. el-Menâru’l-münîf fî’s-sahîh ve’d-da‘îf. nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1416/1996.
• İbn Nukta, Muhammed b. Abdülganî el-Bağdâdî. Tekmiletü’l-İkmâl. nşr. Abdülkayyum Abdürabinnebi - Muhammed Salih Abdülaziz el-Murâd, 6 Cilt. b.y.: Mektebetü ‘Arabiyyeti’s-Suûdiyye, 1408/1987.
• İbnü’d-Dübeysî, Cemâlüddîn Muhammed b. Said. Zeylü Târîhi Medineti’s-selâm. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1427/2006.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali. Kitâbü’l-Mevzûât. nşr. Nureddin b. Şükrü b. Ali Boyacılar. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü Edvâi’s-Selef, 1418/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed, el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb. 3 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• İbnü’l-‘İmâd el-Akerî, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. nşr. Mahmut el-Arnaût. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1411/1991.
• İbnü’l-Kayserânî, Muhammed b. Tâhir. Zahîretü’l-huffâz el-muharrec ‘ale’l-hurûf ve’l-elfâz. nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Ferîvâî. 5 Cilt. Riyad: Dârü’s-Selef, 1416/1996.
• Kandemir, M. Yaşar. Mevzû Hadisler (Menşe’i - Tanıma Yolları - Tenkidi). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2015.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbnü’l-Kayserânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Râvîler Duafâ Literatürü ve Zayıf Rivayetler. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Kaya, Murat. “Mevzû Hadislerin Yapısı ve Kullanım Yaygınlığı”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (2016), 65-66.
• Kays Âl-i Kays. el-Îrâniyyûn ve’l-edebü’l-‘Arabî: ricâlu ilmi’l-hadîs. 6 Cilt. Tahran: Müessesetü’l-Buhûs ve’t-Tahkîkâti’s-Sekâfiyye, 1984.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn terâcimu musannefi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. 15 Cilt, Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ - Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1376/1957.
• Kettânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Cafer b. İdris. er-Risâletü’l-müstetrafe li beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1414/1993.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnet’in Kurucu Ataları: Ashabu’l-Hadise Göre Allah’ın Sıfatları Meselesi. Ankara: OTTO Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Kirmânî, Ebû Abdullah Harb b. İsmail b. Halef. Mu‘tekadü ehli’s-sünne ve’l-cemâa. nşr. Süleyman b. Muhammed ed-Dübeyhî. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1435.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1983.
• Kutlu, Sönmez. Selefiliğin Fikrî Arka Planı: İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: OTTO Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Leknevî, Abdülhay b. Muhammed Abdülhalim. el-Âsârü’l-merfû‘a fi’l-ahbâri’l-mevzû‘a. nşr. Ebû Tâhir Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405/1984.
• Leknevî, Abdülhay b. Muhammed Abdülhalim. er-Ref‘ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 8. Basım. Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• Maden, Ömer Faruk. Hicrî II. Asır Ehl-i Hadîs Halkaları (Basra Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Mevsılî, Ebû Hafs Ziyâüddîn Ömer b. Bedr b. Saîd. el-Muğnî ani’l-hıfz ve’l-kitâb (Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, 1342.
• Mizzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye – Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1412/1991.
• Özaydın, Abdülkerim. “Bağdat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/440. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Pezdevî, Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vusûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl. nşr. Said Bektaş. Medine: Dâru’s-Sirâc, 2. Basım, 1437/2016.
• Polat, Salahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Safedî, Salâhuddîn Halil b. İzziddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. nşr. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Sancaklı, Saffet. Sünneti Doğru Anlamak. İstanbul: Rağbet Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman. “el-Mütekellimûne fi’r-ricâl”. Erbeu resâil fî ulûmi’l-hadîs. der. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 5. Basım, 1410/1990.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman. Fethu’l-mugîs bi şerhi Elfiyyeti’l-hadîs. thk. Abdülkerim b. Abdullah b. Abdurrahman el-Hudayr - Muhammed b. Abdullah b. Füheyd Âl-i Füheyd. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1426.
• Sekmen, Kadir. Mevzûât Literatürünün Doğuşu -Cûzekânî Örneği-. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Serahsî, Muhammed b. Ebû Sehl. Usûlü’s-Serahsî. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Haydarabad: Lecnetü İhyâi’l-Meârifi’l-Osmâmiyye, 1414/1993.
• Sezgin, Fuat. Târîhu Türâsi’l-‘Arabî. trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 10 Cilt. b.y.: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmî - Câmiatü’l-Melik Suûd, 1411/1991.
• Sibâî, Mustafa. es-Sünne ve mekânetühâ fi’t-teşrîi’l-İslâmî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1398/1978.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/213. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir. el-Leâli’l-masnû‘a fi’l-ehâdîsi’l-mevzû‘a. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir. Tahzîrü’l-havâs min ekâzîbi’l-kussâs. nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1404/1984.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî. el-Fevâidü’l-mecmû‘a fi’l-ehâdîsi’l-mevzû‘a. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1416/1995.
• Tatlı, Mustafa. Rical Bilgisinin Tespiti -Suâlât Literatürü-. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2016.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, el-Câmi‘u’s-sahîh (Sünenü’t-Tirmizî). nşr. Ahmed Muhammed Şakir v.d. 5. Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Ünal, Yavuz. Cumhuriyet Türkiye’si Hadis Çalışmaları. Samsun: ETÜT Yayınları, 1997.
• Üzüm, İlyas. “İstisna”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/392-393. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/372. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yazıcı, Tahsin. “Hemedan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/184. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yazıcı, Tahsin. “Hulvân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/345. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yıldırım, Enbiya. “İbnu’l-Cevzî’nin Hadisçiliğine Genel Bir Bakış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2006), 80-93.
• Yıldırım, Enbiya. Sahih Hadis Bulunmayan Konular İstisnalarıyla Birlikte. İstanbul: OTTO Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 23. Basım, 2015.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtezâ. Tâcü’l-‘arûs min cevâhîri’l-kâmûs. nşr. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. b.y.: Hukûmetü’l-Kuveyt, 1409/1989.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Ehâdîsü muhtâra min mevzû‘âti’l-Cevrekânî ve İbni’l-Cevzî. nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Ferîvâî. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 1404.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. nşr. Ali Muhammed el-Becâvî, 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1382/1963.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Muğnî fî’d-du‘afâ. thk. Nureddin Itr. 2 Cilt. Katar: İdâretü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, ts.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Mu‘în fî tabakâti’l-muhaddisîn. nşr. Muhammed Said b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. nşr. Şuayb el-Arnaût v.d. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1982-1409/1988.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî, 53 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1410/1990-1421/2000.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Zürkânî, Muhammed b. Abdülbâkî. Şerhu’l-Manzûmeti’l-Beykûniyye fî mustalahi’l-hadîs. nşr. Abdullah Sirâcüddîn. Halep: Mektebetü Dâri’l-Felâh, 1430/2009.