The Hidden Legacy of Hakkari: The Zirnih Mine (1848-1857)

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 639 - 657, 27.10.2025

Serkan Erdoğan

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1688811

Abstract

Hakkâri, a frequent destination of various civilizations, was home to many nations throughout history and hosted people who had diverse ethnic backgrounds. Due to its location, Hakkâri was accepted as a buffer zone, especially between Iran and the Ottoman Empire, and it played a critical role for the history of both governments. Hakkâri, which was adjected to the Ottoman lands after the Battle of Chaldiran, was administered autonomously by the power of local governors (beys); however, administrators who were appointed by the central administration as a result of the Rescript of Gulhane, took the authority of administration away from the local powers. Although Hakkâri was poor in terms of mineral diversity due to its geographical and geological location, it was rich in zirnih (orpiment), lead, and sulfur; thus, by being under control of Iran and the Ottoman Empire, it caused mines to change owners consistently. Mines which came under total Ottoman rule towards the middle of the nineteenth century struggled with various problems in this process; nevertheless, zirnih, lead and chalk (lime) in the mines were used in diverse ways and sent to required places. The zirnih mine, which was considered one of the endemic metal types in Ottoman era, was accepted as a moral weapon of external factors for the strategical, political and security-related operation of the region, and was used as an anti-political tool. Even though Hakkâri, which was turned into the play area of the external powers, was affected by this policy for better or for worse, the authority tried not to reflect the outcomes of the aforementioned situation to the local people who were settled in the region. The Ottoman Empire, seeking to neutralize the ambitions of foreign powers that attempted to exploit the existing mines in the region to the detriment of the local population, endeavored to counter such intentions through education, instruction, and development. By consolidating its presence in the region, the Empire further aimed to eliminate the aspirations of potential power-oriented foreign actors through the method of universal tolerance. In this context, this study aims to represent extensive information on the power-oriented difficulties which occurred in relation to the zirnih mine extracted in Hakkâri district, as well as the number of personnel working in the mine, the amount of the extracted mine and the expanses for the mining process.

Keywords

Mine , Zirnih , Sodium sulphur , Hakkari , Ottoman Empire , Tanzimat

Hakkâri Sancağında Bir Maden: Zırnıh (1848-1857)

Abstract

Muhtelif medeniyetlerin uğrak noktası olan Hakkâri, tarih boyunca birçok millete ev sahipliği yapmış ve farklı etnik kökenden gelen insanları bünyesinde yaşatmıştır. Konumu hasebiyle Hakkâri, İran-Osmanlı arasında tampon bölge görevi görmüş ve iki devlet için de kritik rol oynamıştır. Çaldıran Savaşı sonrası Osmanlı topraklarına katılan Hakkâri, yurtluk-ocaklık sistemi ile yerel beylerin gücüyle idare edilmiş, fakat Tanzimat’ın ilanı ile merkezden atanan yöneticiler, yönetimi yerel güçlerin elinden almıştır. Hakkâri, her ne kadar jeolojik ve coğrafi konum hasebiyle maden çeşitliliği yönünden fakir olsa da zırnıh, kurşun ve kükürt madeni hususunda zenginlik arz etmiş ve bu nedenle İran-Osmanlı gözetimi altında kalarak maden ocaklarının sürekli el değiştirmesine sebebiyet vermiştir. XIX. yüzyılın ortalarına doğru tamamen Osmanlı hâkimiyetine giren maden ocakları işbu süreç içerisinde muhtelif problemler ile karşılaşmış olsa da bünyesinde barındırdığı zırnıhı, kurşunu ve tebeşiri (kireç) farklı anlamda kullanmış ve gerekli yerlere sevk etmiştir. Osmanlı döneminde endemik maden türlerinden biri olarak görülen zırnıh madeni; bölgenin stratejik, politik ve güvenlik ile alakalı işleyişinde dış etmenlerin manevi silahı olarak görülmüş ve bir anti-siyaset aracı olarak kullanılmıştır. Dış güçlerin oyun sahasına dönüşen Hakkâri, bu siyasetten iyi veya kötü etkilenmiş olmasına rağmen söz konusu durumun dönütlerini bölgede yaşayan yöre halkına hissettirmemeye çalışmıştır. Bölgede var olan madenleri bölgede hayatını idame ettiren ahalinin aleyhine kullanmaya çalışan dış güçlerin emellerini eğitim, öğretim ve kalkınma ile bertaraf etmeye çalışan Osmanlı Devleti, varlığını bölgede hissettirmesi ile potansiyel nitelikli güç odaklı dış güçlerin emellerini, evrensel hoşgörü metoduyla ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Bu bağlamda işbu çalışmanın amacı da Hakkâri sancağında çıkarılan zırnıh madeni ile alakalı vuku bulmuş olan güç odaklı müşküllerin yanı sıra zırnıh madeninde çalışan personel sayısı, madende çıkarılan miktar ve maden giderlerinin ne kadar olduğu ile alakalı geniş çaplı bilgiler ortaya koymaktır.

Keywords

Maden , Zırnıh , Sodyum Sülfür , Hakkâri , Osmanlı Devleti , Tanzimat

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Asafî Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d). 10; 14; 47; 49; 59.
• BOA. Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d). 16706; 16708; 15896; 15876; 15893; 15875; 15873; 15874; 15872; 15594; 16713; 16701; 15600; 15599; 15598; 15597; 15877; 15878; 15596, 15595, 16702; 16703; 16704; 15587; 16705; 15899; 15900; 16101; 16647; 16636; 15897; 15898; 15874; 16102; 16711; 16712, 15892, 15891; 15591; 15593; 15592; 18629; 18628; 18630; 18625; 18633; 18634; 18624; 18626; 18627; 18631, 16634, 16635; 18632; 16643; 16642, 16645; 16644; 16646; 20232; 18039; 20233; 20228; 20229; 20230; 20231; 22381; 19135; 16638; 18040.
• BOA. Hatt-ı Hümayun (HAT). 770/36176; 457/22544; 810/37204; 794/36840.
• BOA. Meclis-i Vala Evrakı (A.MKT. MVL). 39/97.
• BOA. Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT. NZD). 34/47.
• BOA. Amedi Kalemi Evrakı (A.AMD). 29/88.
• BOA. İrade, Meclis-i Vala (İ.MVL). 194/5923; 200-6308.
• BOA. Yıldız, Perakende Evrakı, Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ). 46/138.
• BOA. Cevdet, Dahiliye (C.DH). 174/8670.
• BOA. Haritalar (HRT). 0445.
• Akın, İ. (2019). Hakkâri beyliği (1130-1849) (Tez No. 979525) [Yüksek lisans tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Altunbay, M. (1998). 15-18. Yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti’nde madenler ve madencilik (Tez No. 86259) [Yüksek lisans tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Arıkan, Z. (1991). Osmanlı İmparatorluğu’nda ihracı yasak olan mallar (memnu meta). İçinde Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan (ss. 279-306) İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Bayartan, M. (2018). 19. yüzyılda Osmanlı madenlerinin coğrafi dağılışı. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 10(1), 138- 155.
• Belli, O. (2008). Van Gölü’nün güneyi ile Hakkâri bölgesinde işletilen maden kaynakları. İçinde O. Belli (Ed). III. uluslararası Van Gölü havzası sempozyum bildirileri (ss. 91-107). İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Çağatay, N. (1943). Osmanlı İmparatorluğu’nda maden işletme hukuku. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2(1), 118-126.
• Dalyan, G. M. (2012). 19 yüzyılda Amerikalı misyonerlerin Hakkâri günlüğü (1830-1870). Öncü Basımevi.
• Demirtaş, M. (2016). 19. yüzyılın ikinci yarısında Hakkâri sancağında demografik durum. İçinde Y. Kaplan, M. Adıyaman, M. X. Sadînî (Eds.). Uluslararası tarihte Hakkâri sempozyumu bildirileri (ss. 163-183). Hakkâri Üniversitesi Yayınları.
• Doğan, C. (2010). 1843-1846 Nasturi olayları ve Bedirhan Bey. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (22), 1-18.
• Erdoğan, S. (2023). Çölemerik rüştiye mektebi. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 19(37), 311-347.
• Gencer, F. (2015). 19. yüzyılın başlarında Hakkâri sancağına dair bazı tespitler. Tarih Okulu Dergisi, 8(33), 409- 431.
• Gencer, F. (2021). Merkezîleşme politikaları sürecinde yurtluk-ocaklık sisteminin değişimi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 30(49), 75-96. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000484
• Grant, A. (2015). Nasturiler ya da kayıp kabileler (H. İlhan, Çev.). Avesta Yayınevi.
• Hakan, S. (2011). Osmanlı arşiv belgelerinde Kürtler ve Kürt direnişleri (1817-1867). Doz Yayınları.
• İnalcık, H. (2010). Devlet-i Âliyye I. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kaplan, Y. (2015). Hakkâri tarihi. İçinde F. Alaeddinoğlu, M. Mercan, M. Top, Y. Kaplan, M. Adıyaman, E. Yıldırım & H. Yalçın (Haz.). Hakkâri (ss. 19-41). Hakkâri Valiliği.
• Korkmaz, E. (2021). 1914-1924 yılları arasında Hakkâri’de Nasturi olayları-sosyo-politik bir analiz. Peywend Yayınları.
• Kuş, A. & Alan, G. (2020). Ainsworth’un izlenimlerinde 19. yüzyılda Hakkâri ve çevresi. İçinde S. Koçaslan (Haz.). Cumhuriyet Devri’nin bir serhat vilayeti Hakkâri uluslararası sempozyum bildirileri (ss. 309-339). Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı.
• Mangaltepe, İ. (2008). 19. yüzyıl seyahatnamelerinde Hakkâri. İçinde O. Belli (Ed.), III. uluslararası Van Gölü havzası sempozyum bildirileri (ss. 337-349). Hakkâri Üniversitesi Yayınları.
• Oğur, Ö. (2023). Osmanlı arşiv belgelerine göre Hakkâri siyasi, ekonomik ve kültürel miras (17. ve 18. yüzyıllar). İlahiyat Yayınları.
• Özden, Ö. (2016). Cumhuriyet Dönemi Hakkâri bölgesindeki madenler (1923-1980). Uluslararası tarihte Hakkâri sempozyumu bildirileri (ss. 323-345). Hakkâri Üniversitesi Yayınları.
• Tekdemir, A. (2009). 19. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı-İran ihtilafları ve 1821-1823 savaşı. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (4), 77-95.
• Tızlak, F. (1996). 19. yüzyılın ortalarında Osmanlı maden yatakları. Belleten, 60(229), 703-718.
• Ülke, C. (2018). Osmanlı idaresinin Hakkâri’de tesisi. İçinde Y. Kaplan, M. Adıyaman, E. Yıldırım (Eds.). I. uluslararası Zap Havzası ulema sempozyum bildirileri (ss. 473-491). Hakkâri Üniversitesi Yayınları.
• Ülke, C. (2022). 19. yüzyılın ilk yarısında Hakkâri’de idari ve sosyal yapı (1800-1850) (Tez No. 724687) [Doktora tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Yıldız, M. Z. (2016). 19. Yüzyılda Hakkâri’nin idari yapısı. İçinde Y. Kaplan, M. Adıyaman, M. X. Sadînî (Eds.). Uluslararası tarihte Hakkâri sempozyumu bildirileri (ss. 183-207). Hakkâri Üniversitesi Yayınları.