KUR’ÂN’DA GEÇEN “ZAKKUM AĞACI” ÜZERİNE BİR LİTERATÜR İNCELEMESİ

Yıl 2017, Sayı: 37, 57 - 86, 15.06.2017

Yunus Emre Gördük

Öz

Kur’ân’da cehennem tasvirleri yapılırken bahsedilen
unsurlardan biri de “zakkum ağacı”dır. Söz konusu tasvirlere göre cehennem
ehli, kökünün cehennem ateşinin dibinde olduğu belirtilen bu ağaçtan
yiyecekler; üzerine de susamış develer misali kaynar su içeceklerdir. Karınlarında
erimiş maden gibi kaynayacak olan karışımla ne açlıkları ne de susuzlukları
giderilmiş olacaktır. Söz konusu zakkum-kaynar su döngüsü bu şekilde sürüp
gidecektir. Bu makale, zakkum ağacı özelinde yapılmış bir literatür incelemesini
içermektedir. Yapılan incelemede, tefsir geleneğinin vazgeçilmez unsurunun
rivâyetler olduğu bir defa daha görülmüştür. Bununla birlikte aklî yorumların; kelâmî,
sûfî, sembolik, bilimsel yönelişlerin konuya zenginlik kattığı söylenmelidir. Sonuç
itibariyle Kur’ân’ın müteşâbih unsurlarından biri olan zakkumun ağaç olduğu
malum ancak nasıl bir ağaç olduğu bizim için meçhuldür. Maalesef insana özgü
aşırılıklar her konuda olduğu gibi bu konuda da kendini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, zakkum ağacı, cehennem, tasvir, rivâyet

Kaynakça

• Abdürrezzak es-San’ânî, İbn Hümam Ebû Bekir el-Himyerî el-Yemânî (v. 211/826), Tefsîru Abdirrezzak, I-III, thk.: Mahmud Muhammed Abduh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1419/1998.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah İbn Muhammed b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî (v. 241/855), Müsned, I-XLV, thk.: Şuayb el-Arnaût/Âdil Mürşid vd., Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2001.
• Ahmed Hulûsî, Allah İlminden Yansımalarla Kur’ân-ı Kerîm Çözümü, Kitsan, İstanbul 2010.
• Ahmed Muhtar Abdulhamid Ömer, Mu‘cemu’l-Luğati’l-Arabiyyeti’l-Muâsıra, I-IV, Âlemu’l-Kütüb Beyrut 2008.
• el-Âlûsî, Şihabuddin Mahmud b. Abdillah el-Hüseynî (v. 1270/1854), Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb’u’l-Mesânî, I-XVI, thk.: Ali Abdülbari Atıyye, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1993.
• Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, I-XXI, Bayraklı Yayınları, İstanbul 2001-2007.
• Baytop, Turhan, Türkiye’de Bitkiler İle Tedavi: Geçmişte ve Bugün, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul 1999.
• el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd b. Muhammed b. el-Ferrâ (v. 516/1122), Me‘âlimu’t-Tenzil fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-V, thk.: Abdürrezzak el-Mehdî, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1998.
• el-Beydâvî, el-Kâdî Nâsıruddîn Ebî Sa‘îd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şirazî (v. 685/1286), Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl (Tefsîru’l-Beydâvî), I-V, thk.: Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî, Dâru İhyâi’t-Türâs, Beyrut 1418/1997.
• el-Bikâ‘î, Ebu’l-Hasan Burhanüddin İbrahim b. Ömer b. Hasan er-Rubat b. Ali b. Ebû Bekir el-Hırbevî (v. 885/1480), Nazmu’d-Dürer fî Tenâsübi’l-Âyâti ve’s-Suver, I-XXII, Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, Kâhire tsz.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî (v. 256/870), Sahihu’l-Buhârî, I-IX, thk.: Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır, Dâru Tavki’n-Necât, Beyrut 2002. el-Bursevî, İsmail Hakkı b. Mustafâ el-İstanbûlî el-Hanefî el-Halvetî (v. 1127/1715), Rûhu’l-Beyân, I-X, Dâru’l-Fikr, Beyrut tsz.
• el-Cassâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî (v. 370/980), Ahkâmu’l-Kur’ân, I-V, thk.: Muhammed Sâdık el-Kamhâvî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1405/1985. el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-Fârâbî (v. 393/1003), es-Sıhâh Tâcu’l-Lugati ve Sıhâhi’l-Arabiyye, I-VI, Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1987.
• ed-Dâye, Necmüddîn (v. 654/1256)/ es-Simnânî, ‘Alâü’d-Devle (v. 737/1336), et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye (‘Aynu’l-Hayât), I-VI, thk.: Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.
• Ebû Hayyân, Muhammed Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân Esîrüddin el-Endelûsî (v. 745/1345), el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, I-X, thk.: Sıdkı Muhammed Cemil, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1999.
• Ebû’s-Suûd el-İmâdî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa (v. 982/1574), İrşâdu Akli’s-Selîm İlâ Mezâye’l-Kitabi’l-Kerîm, I-IX, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut tsz. Ebû Ya‘lâ el-Mûsılî, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ b. Yahyâ b. Îsa b. Hilâl et-Temîmî (v. 307/919), Müsnedu Ebî Ya‘lâ, I-XIII, thk.: Hüseyin Selim Esed, Dâru’l-Me’mûn, Dımaşk 1404/1984.
• Esed, Muhammed (v. 1992), Kur’ân Mesajı: Meâl-Tefsir, I-III, çev.: Cahit Koytak/Ahmet Ertürk, İşâret Yayınları, İstanbul 1996.
• el-Ezherî, Ebû Mansur, Muhammed b. Ahmed el-Herevî (v. 370/980), Tehzîbu’l-Luğa, I-VIII, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2001.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyad b. Abdillah ed-Deylemî (v. 207/823), Me‘âni’l-Kur’ân, I-III, thk.: Ahmed Yusuf Necatî/Muhammed Ali Neccar/Abdülfettah İsmail eş-Şelbî, Dâru’l-Mısriyye, Mısır tsz.
• el-Fîrûzabâdî, Ebî Tâhir Muhammed b. Yakûb (v. 817/1414), el-Kâmûsu’l-Muhît, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2005.
• Gördük, Yunus Emre, “Tefsirde Muhteva–Metot İlişkisi Üzerine Kronotipolojik Bir Analiz Denemesi”, DÜSBED (Dicle Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi), Yıl: 7, Sayı: 13, Nisan 2015, ss. 1-35.
• el-Hâkim en-Neysabûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Hamdûye (v. 405/1014), el-Müstedrek alâ’s-Sahîhayn, I-IV, thk.: Mustafa Abdülkadir ‘Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahman el-Ferâhîdî el-Basrî (v. 170/786), Kitabu’l-Ayn, I-VIII, thk.: Mehdi el-Mahzumi/İbrahim es-Samrâî, Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, Beyrut trz.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah (v. 543/1148), Ahkâmu’l-Kur’ân, I-IV, thk.: Muhammed Abdulkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• İbn ‘Acîbe, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Mehdi el-Hasanî el-Encerî el-Fâsî es-Sûfî (v. 1224/1809), el-Bahru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, I-V, thk.: Ahmed Abdullah el-Kureşî Ruslan, nşr.: Hasan Abbas Zeki, Kâhire 1419/1997.
• İbn Âşur, Muhammed et-Tâhir et-Tûnusî (v. 1973), et-Tahrîr ve't-Tenvîr (Tahrîru’l-Ma’na’s-Sedîd ve Tenvîru’l-Akli’l-Cedîd min Tefsîri’l-Kitabi’l-Mecîd), XXX, Dâru't-Tûnusiyye, Tunus, 1984. İbn ‘Atıyye el-Endelûsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib b. Abdirrahman b. Temâm (v. 542/1147), el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, I-V, thk.: Abdüsselam Abdüşşafî Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed et-Temîmî er-Râzî (v. 327/939), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-X, thk.: Es’ad Muhammed Tayyib, Mektebetü Nizâr, Suudi Arabistan 1998. İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman (v. 235/849), el-Kitâbu’l-Musannef fî’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr, I-VII, thk.: Kemal Yusuf el-Hût, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1409/1989.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed el-Kazvinî er-Râzî (v. 395/1004), Mu’cemu Mekâyîsi’l-Luğa, I-VI, thk.: Abdüsselam Muhammed Hârun, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1979.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî el-Büstî (v. 354/965), Sahîhu İbn Hibbân, I-XVIII, thk.: Şuayb el-Arnavut, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1988.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî el-Basrî ed-Dımaşkî (v. 774/1373), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-VIII, thk.: Sâmi b. Muhammed Selâme, Dâru’t-Taybe, Riyad 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (v. 276/889), Garîbu’l-Kur’ân, thk.: Ahmed Sokr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1978.
• ----------, Te’vîlu Müşkili’l-Kur’ân, thk.: İbrahim Şemsüddîn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, tsz.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid er-Rebeî el-Kazvinî (v. 273/887), Sünenu İbn Mâce, I-II, thk.: Muhammed Fuad Abdülbaki, Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, Beyrut trz.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali Ebû’l-Fadl Cemâlüddîn el-Ensârî er-Ruveyfaî el-Ifrîkî (v. 711/ 1311), Lisânu’l-Arab, I-XV, Dâru Sâdır, Beyrut 1992.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed Abdullah el-Mısrî el-Kureşî (v. 197/813), Tefsîru’l-Kur’ân Mine’l-Câmiʻ, I-III, thk.: Miklûş Mûrânî, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 2003.
• el-Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir b. Ferh el-Hazrecî Şemsüddîn (v. 671/1273), el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, I-XX, thk.: Ahmed el-Berdûnî/İbrâhin Atfîş, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1964.
• el-Kuşeyrî, Abdülkerim b. Havâzin Ebû’l-Kâsım (v. 465/ 1073), Letâifü’l-İşârât, I-III, thk.: İbrahim Besyûnî, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitab, Mısır 1981. el-Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud (v. 333/944), Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, I-X, thk.: Mecdî Baslûm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2005.
• el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî (v. 450/1059), en-Nüket ve’l-‘Uyûn, I-VI, thk.: Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• Mekkî b. Ebî Talib, Ebû Muhammed el-Kayrevânî el-Mâlikî (v. 437/1045), el-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye fî İlmi Meâni’l-Kur’ân ve Tefsîrihi, I-XIII, nşr.: Câmiatu’ş-Şârika: Külliyetü’ş-Şeria ve Dırâsâti’l-İslâmiyye, Mecmûatu Buhûsi’l-Kitab ve’s-Sünne, 2008.
• el-Merâğî, Ahmed Mustafa (v. 1945), Tefsîru’l-Merâğî, I-XXX, Matbaatu Mustafa el-Bâbi’l-Halebî, Mısır 1946. Mer‘î b. Yûsuf b. Ahmed el-Keremî el-Hanbelî el-Makdisî (v. 1033/1624), Kalâidu’l-Mercân fî Beyâni’n-Nâsihi ve’l-Mensûhi fî’l-Kur’ân, thk.: Sami ‘Atâ Hasan, Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kuveyt, tsz.
• Molla Gürânî, Ahmed b. İsmâil Şihâbuddîn (v. 893/1488), Ğâyetü’l-Emânî fî Tefsîri’l-Kelâmi’r-Rabbânî, thk.: Muhammed Mustafa Göksu (Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebu’l-Hasan İbn Beşîr el-Ezdî el-Belhî (v. 150/767), Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, I-V., thk.: Abdullah Mahmud Şehâte, Dâru İhyai’t-Türâs, Beyrut 2001.
• Mutçalı, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık, İstanbul 1995.
• Mücâhid b. Cebr et-Tâbiî Ebu’l-Haccac el-Mekkî el-Kureşî el-Mahzûmî (v. 104/722), Tefsîru Mücâhid, thk.: Mahmud Abdüsselam Ebû’n-Nîl, Dâru’l-Fikri’l-İslâmiyyi’l-Hadîse, Mısır 1989.
• en-Nahcivânî, Baba Ni‘metullah b. Mahmûd (v. 920/1515), el-Fevâtihu’l-İlâhiyye ve’l-Mefâtihu’l-Gaybiyye, I-II, Dâru Rükâbî, Mısır 1999. en-Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail b. Yunus el-Muradî en-Nahvî (v. 338/949), Me‘âni’l-Kur’ân, I-VI, thk.: Muhammed Ali es-Sâbûnî, Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1409/1990.
• ----------, İ‘râbu’l-Kur’ân, I-V, Haz.: Abdülmün‘im Halil İbrahim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1421/2001.
• en-Nesâî, el-İmam Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb (v. 303/915), es-Sünenü’l-Kübrâ, I-XII, thk.: Hasan Abdülmün‘im Şelebî, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 2001.
• en-Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Hâfızuddîn (v. 710/1310), Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, I-III, thk.: Yusuf Ali Bedîvî, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, Beyrut 1419/1998.
• en-Neysâbûrî, Nizâmüddin el-Hasan b. Muhammed b. Hüseyin el-Kummî (v. 850/1447), Garâibu’l-Kur’ân ve Reğâibu’l-Furkân, I-VI, thk.: Zekeriyya Umeyrat, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995. Özkuyumcu, Nâdir, “İfrîkıye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2010, XXI, s. 515-516.
• er-Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. el-Hasan b. el-Hüseyin et-Teymî (v. 606/1209), Mefâtîhu’l-Gayb, I-XXXII, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1998.
• es-Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim (v. 427/1036), el-Keşf ve’l-Beyan an Tefsîri’l-Kur’ân, I-X, thk.: Ebû Muhammed b. Âşûr, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2002.
• es-Seâlebî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf (v. 875/1470), el-Cevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-V, thk.: Muhammed Ali Muavvıd/Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1418/1997.
• es-Semerkandî, Ebû’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim (v. 373/ 973), Bahru’l-Ulûm, I-III, yy., trz. es-Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr (v. 911/1505), el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, I-IV, thk.: Muhammed Ebu’l-Fadl ibrâhîm, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti li’l-Âmme, Kâhire 1974.
• ----------, ed-Dürrü’l-Mensûr, I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut, trz.
• et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr (v. 310/922), Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I-XXIV, thk.: Ahmed Muhammed Şâkir, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2000.
• Tantavî Cevherî (v. 1940), el-Cevâhir fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-XXV, Matbaatu Mustafa el-Bâbi’l-Halebî, Mısır, 1346/1928.
• Telli, Burak, “Kenzü’s-Sıhhati’l-Ebdâniyye Eser-i Mürşid-i Osmaniyye’de Bitki Adları”, Kesit Akademi Dergisi, yıl: 1, sy. 1, Eylül 2015, ss. 96-116.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa es-Sevre (v. 209/825), el-Câmiu’s-Sahîh (Sünenü Tirmizî), I-VI, thk.: Beşşar ‘Avvâd Ma‘rûf, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1998.
• Uyar, Tahsin-Aksoy, Serpil, Genel Kimya İlkeleri ve Modern Uygulamaları, Palme Yayıncılık, Ankara 2005.
• el-Vâhidî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ahmed b.Muhammed b. Ali en-Neysabûrî eş-Şâfiî (v. 468/1076), el-Vecîz fî Tefsîrî Kitabi’l-Azîz, thk.: Safvan Adnan Dâvûdî, Dâru’l-Kalem/Dâru’ş-Şamiye, Dımaşk/Beyrut, 1993.
• Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa’lebe (v. 200/815), Tefsîru Yahyâ b. Sellâm, I-II, thk.: Hind Şelebî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
• ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak el-Hüseynî Ebu’l-Feyz Murtazâ (v. 1205/ 1790), Tâcu’l-‘Arûs, I-XL, Dâru’l-Hidâye, trz.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer (v. 538/1143), el-Keşşâfu an Hakâıkı Ğavâmıdı’t-Tenzîl, I-IV, Dâru’l-Kitabi’l-Ara