Şehir Tarihi Kaynağı Olarak Şiirler: Bitlis Örneği

Yıl 2025, Sayı: 53, 23 - 44, 15.06.2025

İbrahim Barca , Muhammed Uğurlu

https://doi.org/10.30623/hij.1519860

Öz

İlk örnekleri İran-Irak ve Mezopotamya gibi yerlerde görülen şehirler, temelde içinde yaşayan ve biraraya gelmiş insanları korumak ve ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuştur. Geçmişi çok eski zamanlara tekabül eden şehirler, sosyo-kültürel hayatın, din yaşantısının, ekonominin yoğunlaştığı alanlar olarak toplumsal hayatın merkezini oluşturmaktadır. İnsanların hayatında ve birçok özelliklerinde önemli bir yeri ve etkisi olan şehirler, insanların edebi, ilmi ve bilimsel ürünlerine de konu olmuştur.
Söz konusu ürünlerden birisi de şehir tarihçiliğidir. Şehir tarihçiliğinin en eski örneklerine Doğu Süryani dünyasında rastlanmaktadır. 6. yüzyılda kaleme alınmış Urhoy Kroniği (Urfa-Edessa kroniği) şehir ve bölge tarihine örnek olarak gösterilebilir. Batıda 11. yüzyılda bazı yerel psikoposların başta Milan ve Bologna olmak üzere şehri övmek için yazdıkları eserler, Batı şehir tarihçiliğinin ilk nüveleridir. Doğu İslam dünyasındaki ilk şehir tarihi eseri Hasan el-Basrî’nin Fezâilü Mekke adlı eseri olarak kabul edilir. Günümüze kadar hem doğuda hem batıda birçok şehir tarihi eserleri kaleme alınmıştır. Zaman içerisinde şehirlerin, bilimin ve bilimsel yöntemlerin gelişmesiyle şehir tarihçiliği içerik, muhteva ve kaynak olarak değişim göstermiş ve genişlemiştir.
Klasik İslam şehir ve bölge tarihi eserleri şehirlere ait birçok malumatı barındırmaktadır. Şehirlerin ismi, kuruluşu, fethedilişi, özellikleri, doğal ve dini mekânları, yeryüzü şekilleri, sakinleri, ekonomik, siyasi ve sosyal hayatı, sanat ve mimari eserleri, önemli olayları ve kişileri gibi konular bunlardan bazılarıdır. Şehir tarihçileri bir tarihçi olmaları hasebiyle konu edindikleri şehre ait bilgi veren her kaynaktan istifade etmişlerdir. Bu kaynaklardan birisi de insanların şehirlere dair yazmış oldukları şiirlerdir. Orta Çağ’da kaleme alınmış birçok İslam şehir tarihi eserinde bir şekilde şehire ait bilgiler veren şiirlere yer verilmiştir.
Bu makalede Bitlis şehir tarihine kaynaklık yapmaları bakımından Bitlis ile ilgili şiirler ele alınmıştır. Bu şiirlerden yola çıkarak Bitlis’in tarihi özellikleri ve Bitlis’e ait tarihi bilgiler ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. İbnu’z-Zarîf, Mevlana Abdulhallâk, Şair Mahmudoğlu, Şerefhân-ı Bidlîsî, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Müştak Baba, Diyarbakırlı Azmî ve Alvarlı Efe mezkûr şiirleri tespit edilen ve kendilerinden istifade edilen şairlerdir. Bitlisli ve Bitlisli olmayan bu şairlerden kimisi -örneğin İbnu’z-Zarîf- Bitlis’in kendilerinde ortaya çıkarmış oldukları ve onlara yaşattıkları değişik duyguları zikretmiştir. Kimisi de coğrafyası, soğuk su kaynakları, dereleri ve çayları, havası ve iklimi, bahçe ve bağları, çiçek ve ağaçları, dağları ve ovaları, meyve ve sebzeleri, sokak ve mahalleleri ile bazı âdet ve gelenekleri, kültürel ve sosyal hayatını, konu edinmişlerdir. Bitlis’te bulunan bazı tarihi ve dini eserler; Bitlis insanının bazı özellikleri ile Bitlis’e ve Bitlis’te yaşamış bazı kişilere duyulan sevgi ve hasret de şiirlerde yer alan diğer unsurlardandır. Bu meyanda mutasavvıfların şeyhlerine duymuş olduğu muhabbet ve o muhabbetle şeyhinin şehrine duyulan hasret dikkate değerdir. Çalışmanın özgün taraflarından biri bugüne kadar gün yüzüne çıkmamış olan Bitlis hakkındaki bazı şiirlerin tespit edilip tanıtılması olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Şehir Tarihi , Bitlis , Bitlis Tarihi , Bitlis Şiirleri

Poetry as a Source of Urban History: The Case of Bitlis

Öz

The first examples of cities were seen in such places as Iran, Iraq and Mesopotamia; they were basically established to protect people who gathered and lived in them and met their needs. Having a history that can be traced back to ancient times, cities form the center of social life as areas which socio-cultural life, religious life and economy center around. Assuming an important place and impact on people’s lives and characteristics, cities have also been a subject of literary and scholarly works.
One of these is the works of urban historiography. The oldest examples of city historiography can be found in the East Syriac world. The Chronicle of Edessa, written in the sixth century, is an example of urban and regional history. In the West, the works written by some local bishops in the 11th century to praise cities, particularly Milan and Bologna, are the earliest core of Western urban historiography. The first work of urban history in the Eastern Islamic world is considered to be al-Hasan al-Basrī’s work titled the Virtues of Makkah (Fazail-i Makkah). Many works of urban history have been written both in the East and the West so far. With the development of cities, science and scientific methods, urban historiography has evolved and expanded over time, in terms of its content, scope and sources.
Classical Islamic works of urban and regional history contain abundant information about cities, including, but not limited to, the name of the city, its foundation, conquest, characteristics, natural and religious sites in it, its landscape, inhabitants, economic life, political life, social life, art, architectural works and important events that took place in it. Being historians, scholars who study cities have benefited from every source that provides information about the city they are interested in. One of these sources is poetry about cities. The historical records of many Islamic cities written in the Middle Ages include poetry that provide information about the city in some way.
The present study discusses poems about Bitlis, in terms of being a source of the urban history of Bitlis. Based on these poems, the study reveals information about the historical properties of Bitlis. Ibn al-Zarīf, Mawlānā ʿAbd al-Hallāq, Shāʾir Mahmūdoğlu, Sharafkhān-i Bidlīsī, Erzurumlu İbrāhīm Haqqī, Mushtāq Baba, Diyarbakırlı ʿAzmī and Alvarlı Efe are among the poets whose poems were identified and used this study. Some of these poets from Bitlis and other cities, such as Ibn al-Zarīf, described different feelings that Bitlis evoked in them. Some of them wrote about its geography, cold springs, creeks, streams, weather, climate, gardens, vineyards, flowers, trees, mountains, plains, fruits, vegetables, streets, neighborhoods, customs, traditions and cultural and social life. Some historical and religious artefacts in Bitlis, some characteristics of its people, love and longing for Bitlis and some people who lived in Bitlis are among other issues mentioned in the poems. The deep love that the Sufis felt for their sheikhs and the longing for the city where their sheikh lived are a remarkable theme in the poems. One of the key contributions of the present study is the identification and introduction of some poems about Bitlis that have not come to light until today.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , City History , Bitlis , History of Bitlis , Poetry of Bitlis

Kaynakça

• Abu Bakr-i Tihrânî, Kitâb-ı Diyârbekriyye. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993.
• Akay, Hasan. Fatih’ten Günümüze Şairlerin Gözüyle İstanbul. İstanbul: İşaret Yayınları, 1997.
• Alî Emîrî, Mir’âtü’l-fevâid fî terâcimi meşâhiri Âmid. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları 11, 2014,
• Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. Proje Ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ, 2016.
• Bitlis Vilayet Salnamesi, H. 1310, 141-142.
• BOA, A.DVNSMHM. d. 100 hüküm no 412.
• BOA, A.DVNSMHM. d. 106 hüküm no: 29
• BOA, EV. d. 14561, 1-21.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. trc. Abdulhalîm en-Neccâr. Kahire: Dârü’l-Meʻarif, trz.
• Caers Bram and Demets, Lisa. “Urban History Writing in Late Medieval Bruges and Mechelen”. Urban History Writing in North-Western Europe (15th–16th centuries). Edited by Bram Caers, Lisa Demets and Tineke Van Gassen, Belgium: Brepols Publishers 2019.
• Caferîyân, Rasûl. Hâtırât/Sefernâme-yi manzûm-i Mekke: Mecelle-i Mikât-ı Hac, 2006.
• Çelebioğlu, Amil. Erzurumlu İbrahim Hakkı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Demirci, Mustafa. “İslâm Dünyasında Şehir Tarihi”. 2. Milletlararası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi Bildiriler Kitabı. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Demirtaş, Mehmet - Uğurlu, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Bitlis (1870-1919)”. Bitlis Tarihi. ed. Mehmet Demirtaş. İstanbul: Efe Akademi Yayınları, 2021.
• Demirtaş, Mehmet. “1914 Tarihli Bitlis İsyanının Osmanlı Arşiv Belgelerindeki Yansımaları-Cezalar, Mükâfatlar”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/2 (2018), 432-492.
• Dumolyn, Jan and Bruaene, Anne-Laure Van. “Urban Historiography in Late Medieval and Early Modern Europe”. Urban History Writing in North-Western Europe (15th–16th centuries). Edited by Bram Caers, Lisa Demets and Tineke Van Gassen Belgium: Brepols Publishers 2019.
• Duygu, Zafer. Süryani Tarih Yazıcılığında Geç Antikçağ. İstanbul: Divan Kitap, 2006.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî târihi’l-mulûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ ve Mustafa Abdulkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• el-Âmilî, Bahâeddin Muhammed b. Hüseyin b. Abdüssamed. el-Keşkûl, thk. Muhammed Abdülkerîm Nemirî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• el-Hamevî, Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullâh. Muʻcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• el-Kazvînî, Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-bilâd. Beyrut: Dâru Sâdır, trz.
• es-Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. eş-Şeyh Zeynüddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Kâhirî
• eş-Şafiî. el-İʻlân bi’t-tevbîh limen zemme et-târîh. thk. Franz Rüzensal. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, trz.
• et-Tabîb Ebû Hafs Ömer b. el-Hızır İlalmış et-Türkî. Kitâbu târîhi Düneysir. thk. İbrâhîm Sâlih Dımaşk: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• Fîrûzâbâdî. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Muhammed Nuaym el-Arksûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gencer, Fatih. “Şerefhanlardan Alaaddin Paşazadelere Bitlis”. Bitlis Tarihi, ed. Mehmet Demirtaş, İstanbul: Efe Akademi Yayınları, 2021.
• Genç, Vural. “Osmanlılar ve Safeviler Arasında Bidlis Hâkimleri (1578-1700)”. Bitlis Tarihi, ed. Mehmet Demirtaş, İstanbul: Efe Akademi Yayınları, 2021.
• Günay, Nejla. “Rusya’nın Osmanlı Unsurları Üzerindeki Çalışmaları ve 1914 Bitlis Ayaklanması”. Gazi Akademik Bakış Dergisi, 10(20) (2017), 49-68.
• Gündoğdu, Mehmed Kemal, Müştak Baba. İstanbul: MEB Basımevi, 1997.
• Hewsen, Robert H. “Pağeş/Bitlis ve Daron/Muş’un Tarihi Coğrafyası”. Tarihi Kentler ve Ermeniler Bitlis ve Muş. Ed. Richard G. Hovannisian. çev. Zülal Kılıç. İstanbul Aras Yayıncılık, 2016.
• Hüsrev, Nasır. Sefernâme-yi Nasır Hüsrev Alevî. Tahran: İntişârât-ı Kitabfüruşî Mahmûdî, 1922.
• Işık, İhsan. Diyarbakır Ansiklopedisi, Ankara, Elvan Yayınları, 2014.
• İbn Bessâm, Ebü’l-Hasen Alî eş-Şenterinî. ez-Zâhire fî mehâsini ehli’l-Cezîre. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1997.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hicr, 1997.
• İbn Şeddâd, İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhim. Aʻlâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. thk. Yahyâ Zekeriyâ Abbâre. Dımaşk: İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbnü’l-Esir, İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-tarîh. Beyrut: Dâru Sâdır, 1966.
• İbnü’l-Ezrak, Ahmed b. Yûsuf b. Alî el-Fârikî. Târîhu Meyyâfârkîn ve Amid. thk. Kerîm Fârûk el-Hûlî ve Yûsuf Baluken. İstanbul: Nûbihar Yayınları, 2014.
• İbrahim Hakkı. Marifetnâme, sad. Abdullah Aydın. İstanbul: Öz Ensar Yayınları, 2013.
• Kehlan, Javad Mofrad. Mana ve rişe-yi baՙzi vâjehâe coğrafî kohen, https://far-hang.blogspot.com/2018/03/blog-post_14.html, s. 2, Erişim tarihi: 18.05.2003.
• Kıyıcı, Selahattin. “Alvarlı Muhammed Lutfi Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/552. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Lâtifi. Evsâf-ı İstanbul. haz. Nermin Sürer. İstanbul: Baha Matbaası, 1977.
• Mandacı, Ebru. “Urartu Döneminde Bitlis’in Sosyo-Ekonomik Yapısı”. Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Bitlis. Ed. Mehmet İnbaşı, Mehmet Demirtaş. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Müştâk Baba, Mustafâ b. İbrâhîm Bitlisî. Asâr-ı Müştâk ve esrâr-ı uşşâk. Ankara: Milli Kütüphane, Yer Numarası: 06 Mil Yz B 1114, Dvd No: 2338.
• Müştâk Baba, Mustafâ b. İbrâhîm Bitlisî. Dîvân-ı Müştâk Baba. TBMM Kütüphanesi, Yer: 89-821.
• Sami, Şemseddin. Kâmûsü’l-a῾lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, 1306.
• Sezgin, Fuad. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî. trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Riyad: İdâretü’s-Sekâfe ve’n-Neşr bi-Câmiʻati’l-İmâm Muhammed b. Süʻûd el-İslâmiyye, 1991.
• Süleymân b. Halîl. et-Tuhfetü’s-seniyye fî târîhi’l-Konstantiniyye. Beyrut: el-Mektebetü’l-Umûmiyye, 1887.
• Sümer, Faruk. “Ahlatşahlar”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 2/24-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Şerefeddin Han b. Şemseddin b. Şeref Han. Şerefnâme Tarîh-i Mufassal-i Kurdistân. nşr. Vladimir Vélïaminof-Zernof. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1377.
• Terzibaşı, Ata. Kerkük Şairleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
• Tezcan, Mehmet. “Bagagîş / Bałałîş” Adından “Badlîs / Bidlis” Adına: Ermeni ve Bizans Kaynaklarında “Bitlis” Adının İlk Görünümleri”. Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Bitlis. Ed. Prof. Dr. Mehmet İnbaşı, Prof. Dr. Mehmet Demirtaş. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Tolasa, Harun. Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası. Ankara: Sevinç Matbaası, 1973.
• Tomaszewski, Marco. “The Edition Basler Chroniken and the Beinheim Manuscript”. Urban History Writing in North-Western Europe (15th–16th centuries). Edited byBram Caers. Lisa Demets and Tineke Van Gassen. Belgium: Brepols Publishers, 2019.
• Törehan, Mehmet Serdar. Hazreti Pir Muhammed Küfrevi. Malatya: Uğurel Matbaası, 2019.
• Tuncel, Metin. “Bitlis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/225-228. İstanbul: TDV Yay. 1992.
• Uğurlu, Muhammed. Geçmişin Aynasında Süryaniler Bitlis ve Diyarbekir Örneği (1870-1920). Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2024.
• Umar, Bilge. Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İstanbul: İnkılâp Kitapevi, 1993.
• Yaz, Arafat. Mervânî Hükümdarı Nasrüddevle Ahmed. Ankara: Akademisyen Kitapevi, 2019.
• Yıldız, Enes- Hasan Doğan. Şehirler Divanı. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2023.