Child Education in Ehmedê Xanî

Yıl 2025, Sayı: 53, 160 - 182, 15.06.2025

Kenan Bulut , Neclan Bayhan

https://doi.org/10.30623/hij.1616638

Öz

People can preserve their names in history only through the lasting works they leave behind. Ehmedê Xanî, a distinguished Kurdish scholar, madrasa teacher, and mystic, is one such figure whose name continues to live on after his death through both his literary works and the services he rendered to his people and culture.
Influenced by the social realities of his region and deeply concerned with the problems of his people, Xanî sought solutions to these issues and developed a universal perspective through his literary output. Beyond addressing the problems of his own society, he also engaged with the common problems of humanity and was in constant search of meaningful solutions. As someone who lived a life devoted to knowledge and wisdom, who was familiar with palace circles due to his early work as a royal scribe, and who educated many students, Xanî rejected superficial approaches that lacked real solutions and instead endeavored to provide lasting and profound remedies. In addition to being a poet and author, Xanî’s intellectual breadth made him well-versed in disciplines such as history, psychology, and philosophy, enabling him to analyze events and phenomena from multiple perspectives. Thus, he emerged as an exceptional figure from among his people, offering profound insights and solution-oriented thinking during a time of significant social, political, and cultural turbulence. Through his proposals, he demonstrated a forward-thinking vision and shed light on many contemporary intellectual challenges.
As a wise scholar, poet, writer, educator, and philosopher, Ehmedê Xanî authored four major masterpieces over the course of his approximately sixty-year life, all written in Kurdish. He did not write simply for the sake of literature but dedicated his art—and indeed his entire life—to the future of his nation. Aware of the importance of children’s moral development, since they would grow up to leave deep impressions on others through their attitudes and behaviors, Xanî emerged as an educator with a vision for shaping future generations. In addition to his general works, he specifically addressed children in two significant texts. These two works, Nûbara Biçûkan and ‘Eqîdeya Îmanê, are among the earliest contributions to the field of child education.
This study begins with the hypothesis that these two works written by Ehmedê Xanî, with a focus on children, are of great significance in the specific field of "child education" and should be analyzed accordingly. The research centers around two main questions: “What is Ehmedê Xanî’s approach to child education?” and “What role do Nûbara Biçûkan and ‘Eqîdeya Îmanê play in this regard?” Accordingly, the aim of this study is to examine Xanî’s approach to child education based on his two works written for children.
It is believed that the insights derived from a detailed examination of Xanî’s views and approaches to child education could contribute meaningfully to today’s educational paradigms. The study employs one of the qualitative research methods - document analysis. In line with this method and the aim stated above, the study first addresses Ehmedê Xanî’s life, the period in which he lived, the characteristics of that era, his place and significance in intellectual history, the educational understanding of the time, and child education practices. It then examines in detail the two educational works he authored, Nûbara Biçûkan and ‘Eqîdeya Îmanê, focusing on their content related to child education.

Anahtar Kelimeler

Educational Sciences , Children’s Education , Ehmedê Xanî , Nûbara Biçûkan , ‘Eqîdeya Îmanê

Ehmedê Xanî’de Çocuk Eğitimi

Öz

İnsanlar ancak verdikleri kalıcı eserlerle adlarını dünyada yaşatmaya devam edebilirler. Bir Kürt âlimi, müderrisi ve mutasavvıfı olan Ehmedê Xanî de hem eserleriyle hem de milletine ve kültürüne yaptığı hizmetlerle ölümünden sonra adını dünyada yaşatmaya devam eden mümtaz bir şahsiyettir.
Yaşadığı bölgenin toplumsal gerçekliğinden etkilenmiş ve halkının sorunlarıyla ilgilenmiş, söz konusu sorunlar için çözüm arayışı içine girmiş bulunan Xanî, yazdığı edebî eserler aracılığıyla evrensel bir bakış açısı geliştirmiştir. Ehmedê Xanî, yaşadığı toplumun meselelerini dile getirmenin yanı sıra insanlığın ortak problemlerine eğilerek bu problemlere yönelik sürekli bir çözüm arayışı içinde olmuştur. Yaşamını ilim ve irfanla geçirmiş, saray çevresini bilen, genç yaşta saray kâtipliği yapmış ve böylece saray çevresini yakından tanımış, çok sayıda talebe yetiştirmiş biri olarak Xanî, gerçek çözüm barındırmayan yüzeysel yaklaşımları reddetmiş ve kalıcı çözümler üretmeye çalışmıştır. Bir şair ve müellif olmanın yanında, Xanî’nin birikimi, onu tarih, psikoloji ve felsefe gibi disiplinlere vakıf, olayları ve durumları çok yönlü analiz edebilen derinlikli bir düşünür haline getirmiştir. Böylece Ehmedê Xanî, yaşadığı dönemin toplumsal, siyasal ve kültürel çalkantıları içerisinde halkının içinden çıkan ve onları yakından tanıyan, sorunlarına dair geliştirdiği derin kavrayışla çözüm önerileri sunmuş müstesna bir şahsiyet olmuştur. Xanî ortaya koyduğu çözüm önerileriyle çağının ilerisinde bir düşünce ufkuna sahip olduğunu göstermiş ve günümüzün düşünsel problemlerine ışık tutmuştur.
Bilge, şair, edip, eğitimci, filozof bir Kürt müderrisi olan Ehmedê Xanî, yaklaşık altmış yıllık ömründe, yazdığı birçok beyitin yanı sıra ismiyle müsemma olmuş dört şaheserin de sahibidir. Xanî, bunların tamamını Kürtçe yazmıştır. Sadece eser yazmak için yazmamış, sanatını, hatta bütünüyle yaşamını milletinin geleceği için (tabir yerindeyse) feda etmiş âlim ve müderris bir önder kişiliktir. Büyüdüklerinde her türlü tutum ve davranışları insanlar üzerinde derin etkiler bırakacak olan çocukların, iyi bir kişiliğe sahip olmaları gerektiğinin farkında olan bir eğitmen olarak tarih sahnesine çıkan Xanî, genele yönelik eserlerinin yanı sıra toplumun geleceği olarak gördüğü çocuklar için de ayrıca iki eser yazmıştır. Çocuk eğitimi alanında çok önemli iki eser olan Nûbara Biçûkan ve ‘Eqîdeya Îmanê ilgili alandaki ilk çalışmalardandır.
Bu çalışma, Ehmedê Xanî’nin çocukları dikkate alarak yazmış olduğu iki eserinin ‘çocuk eğitimi’ gibi spesifik bir alan açısından önemli olduğu ve bu yönden değerlendirilebileceği hipotezinden çıkmıştır. Buna göre “Ehmedê Xanî’nin çocuk eğitimine bakışı nasıldır?” ve “Nûbara Biçûkan ile ‘Eqîdeya Îmanê adlı eserlerinin bu konudaki rolü nedir?” soruları araştırmanın odak noktasını oluşturmaktadır. Dolayısıyla çalışmanın amacı, Ehmedê Xanî’nin çocuklar için yazmış olduğu Nûbara Biçûkan ve ‘Eqîdeya Îmanê adlı eserlerinden hareketle şairin çocuk eğitimine yaklaşımını incelemektir. Xanî’nin çocuk eğitimi ile ilgili görüş ve yaklaşımlarının detaylı bir şekilde incelenmesi sonucunda yapılan çıkarımlar ve ulaşılan sonuçların günümüzün çocuk eğitimi ile ilgili yaklaşımlarına bir katkı sunması açısından önemli olduğu düşünülmektedir.
Çalışma nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman incelemesine göre yürütülmüştür. Yukarıda belirtilen amaç çerçevesinde ve doküman incelemesine uygun bir şekilde ilk olarak Ehmedê Xanî’nin hayatı, yetiştiği dönem ve o dönemin özellikleri, Xanî’nin düşünce tarihindeki yeri ve önemi, dönemin eğitim anlayışı ve çocuk eğitimi, Xanî’nin eğitimci kişiliği ve Ehmedê Xanî’de çocuk eğitimi konuları üzerinde durulmuştur. Ardından çocuk eğitimi ile ilgili yazdığı Nûbara Biçûkan ve ‘Eqîdeya Îmanê adlı eserleri ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Böylece bilge şairin çocuk eğitimi konusundaki görüşleri analiz edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen veriler sistematik, açık ve anlaşılır bir şekilde yorumlanarak ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışma Xanî’nin eğitimci kişiliğini ve çocuk eğitimine bakışını müstakil olarak ele alması bakımından özgündür.

Anahtar Kelimeler

Eğitim Bilimleri , Çocuk Eğitimi , Ehmedê Xanî , Nûbara Biçûkan , ‘Eqîdeya Îmanê

Kaynakça

• Açar, Halil Rahman. “Bilge Ehmedê Xanî’nin Dîwan’ında Felsefi Temalar”. Sempozyuma Ehmedê Xanî Ya Navneteweyî - Uluslararası Ehmedê Xanî Sempozyumu (30-31 Mayıs 2008). Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2008.
• Adak, Abdurrahman. “Ehmedê Xanî”. Mem û Zîn, Metnê Kurdî & Wergera Tirkî. çev. M. Kaplan. İstanbul: Nûbihar. 2014.
• Akpınar, Cemil. “İcâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Mayıs 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/icazet--egitim#2-kiraat
• Ayhan, Medeni. Kürdistanlı Filozof Ehmedê Xanî. İstanbul: Doruk Yayınları, 1996.
• Baltacı, Cahit. “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/mektep#2-osmanlilarda-mektep
• Bayar, Adnan Fırat. Ulus Tartışmaları Bağlamında Xanî. İstanbul: Nûbihar, 2018.
• Beyaz, Şefik. “Pêşek”. Tesewira Xanîyê Fîlozof. mlf. H. Mem. 7-9. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê (İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları), 2004.
• Ciwan, Murad. “Xebatên Li Ser Ahmedê Xanî û Berhemên Wî - Ji Destpêkê Heta Dawiya 1995ê-”. Lêkolîn - Kovara Înstîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist 12 (Li Ser Ehmedê Xanî) (2008), 64-105.
• Demirtaş, Zülfü. “Osmanlı’da Sıbyan Mektepleri ve İlköğretimin Örgütlenmesi”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17/1 (2007), 173-183.
• Dost, Jan. “Mem û Zîn: Kürtlerin Kitabı”. Sempozyuma Ehmedê Xanî Ya Navneteweyî - Uluslararası Ehmedê Xanî Sempozyumu (30-31 Mayıs 2008). Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2008.
• Durre, Abdurrahman. Şerha Dîwana Ehmedê Xanî, Felsefe û Jîyana Wî. İstanbul: Keskesor, 2002.
• Dündar, Mahmut.“Ahmed-i Hanî’nin İlmi Kişiliği”. Türk ve İslam Dünyası Araştırmaları Dergisi, (TIDSAD) 14 (2017), 222-229.
• Eminoğlu, Nevzat. “Medreseden Mektebe Osmanlı Eğitim Sistemindeki Değişme”. Yeni Türkiye 32 (2005), 197-214.
• Ergün, Mustafa. “Medreseyên Kurdan Ji Destpêkê Heta İro”. anemon (Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi) 2 (2015), 735-752.
• Esen, Hüseyin - Tunç, Osman. Nûbara Biçûkan & Akîde-i Îman. Ağrı: Ağrı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2016.
• Gümüş, Zehra. “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Şerhleri”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2/4-Fall (2007), 423-431.
• Kanar, Mehmet. “Şiir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/siir#3
• Kavak, Abdulcebbar. “Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî ve “Akîde-i Îmân” Adlı Eseri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2013), 157-171.
• Kılavuz, Ahemt Saim. “Akaid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/akaid
• Kılıç, Atabey. “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Subha-i Sıbyân”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20, (2006), 65-77.
• Mem, H. Tesewîra Xanîyê Fîlozof. İstanbul: İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, 2004.
• Nûrsî, Bedîuzzeman Seîd. Divan-ı Harb-i Örfî. İstanbul: Zehra Yayıncılık, 2010.
• Nûrsî, Bedîuzzeman Seîd. İşaratü’l İ‘caz. İstanbul: Zehra Yayıncılık, 2007.
• Öktem, Ülker. “Osmanlı Medreselerinde Felsefe”. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 15 (2004), 271-288.
• Ölker, Perihan. Manzum Sözlük Geleneği ve Mahmudiyye (Arapça-Türkçe Manzum Sözlük). Konya: Palet Yayınları, 2015.
• Özervarlı, M. Sait. “Hânî, Şeyh Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hani-seyh-ahmed
• Öztürk, Mustafa. “Manzum Sözlüklerden Sübha-i Sıbyân ile Kürtçedeki İlk Manzum Sözlük Nûbehara Biçûkan Arasında Bir Karşılaştırma”. The Journal of Mesopotamian Studies 1/1-Yaz (2016), 1-32.
• Şanal, Mustafa. “Osmanlı Devleti’nde Medreselere Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme ve Değerlendirme, Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14 (2003), 149-162.
• Sönmez, Nesim. “Şeyh Ahmed-i Hânî’nin Mem û Zîn Mesnevisinde Ayetlerden İktibaslar (I-IV Bölüm)”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 13/20-Summer (2018), 665-686.
• Taşkın, Ünal. “Klasik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1/3-Spring (2008), 343-366.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. Felsefe. Ankara: Pegem Akademi, 2011.
• Türk Dil Kurumu (TDK) – Güncel Türkçe Sözlük. “Eğitim”. Erişim 19 Ocak 2023. https://sozluk.gov.tr/
• Varlı, Ebdullah M. “Ehmedê Xanî’nin Yaşamı”. Sempozyuma Ehmedê Xanî Ya Navneteweyî - Uluslararası Ehmedê Xanî Sempozyumu (30-31 Mayıs 2008). Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2008.
• Varlî, Ebdullah M. Dîwan û Jînewarî ya Ahmed ê Xanî. 1. Cilt. Ankara: Sipan Yayınları, 2002.
• Xanî, Ehmedê. Mem û Zîn. (Yayına hazırlayan: Huseyn Şemrexî). İstanbul: Nûbihar, 2009.
• Yıldırım, Kadri. Ehmedê Xanî Külliyatı IV, Dîwan. İstanbul: Avesta Yayınları, 2014.
• Yıldırım, Kadri. Ehmedê Xanî Külliyatı, Nûbara Biçûkan, Arapça-Kürtçe-Arapça Sözlük. İstanbul: Avesta Yayınları, 2008.