GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ AĞIZLARINDA GEÇEN İKİLEMELER ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2017, Sayı: 6, 133 - 149, 16.04.2017

Burak Telli

Öz

İkilemeler, Eski Türkçeden bu yana dilimizin her
döneminde ve lehçesinde yer almaktadır. Tekrarlar olarak da adlandırılan
ikilemeler, anlamı güçlendirmek, söze ahenk katmak amacıyla kullanılan kelime
gruplarıdır. Özel bir yapıya sahip olan bu kelime grupları Türkçenin önemli söz
varlıkları arasındadır. Söz varlığımızın zengin kaynakları olan ağızlarda da bu
özel yapılar kullanılmaktadır. Bu söz varlıklarının Anadolu ağızlarında tespit
edilerek yazıya aktarılması dilimizin söz varlığı açısından oldukça önemlidir.
Çünkü bu tür çalışmalar sonucunda görülebiliyor ki yazı dilimizde kullanılmayıp
da ağızlarda varlığını sürdüren pek çok kelime bulunmaktadır. İkileme yapısında
da bu tür kullanımlar varsa bunları kalıcı hale getirerek söz varlığımıza katkı
sunmak istiyoruz. Bu düşünceden hareketle çalışmamızda Güneydoğu Anadolu
Bölgesi’nde yer alan dokuz ile ait (Adıyaman, Batman, Gaziantep, Diyarbakır,
Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak) derlenmiş ağız metinlerini tarayarak
metinlerde geçen ikilemeleri tespit ettik. Tespit ettiğimiz ikilemleri
ağızlarda kullanıldığı şekliye yazıya aktardık ve tespit ettiğimiz illere göre
alt alta tasnif ettik. Bu özel yapıları daha sonra yapılışlarına ve cümle
içindeki görevlerine göre iki ana başlıkta değerlendirdik. Gerekli yerlerde
çeşitli alt başlıklara ayırarak tasnifi zenginleştirdik. Yeteri kadar da
örnekle bu tasnifleri daha anlaşılır hale getirdik. Metinlerde ikilemeleri yazı
dilimizde olup olmadığına bakmaksızın kayıt altına aldık. Derleme sonucunda
yazı dilimizde kullanılmayan ikilemelerin varlığını tespit ettik. Çalışmamızın
ikileme kavramının daha iyi anlaşılmasına ve söz varlığımıza katkı sunacağını
düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

İkileme, Tekrarlar, Güneydoğu Anadolu, Ağız, Türkçe

Kaynakça

• Ağakay, Mehmet Ali. (1954), “Türkçede Kelime Koşmaları”, TDAY-Belleten, TDK Yay., Ankara, s. 97-104
• Alkaya, Ercan. (2008), “Orta ve Doğu Karadeniz Ağızlarında Görülen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme”, Turkish Studies, Volume 3 Issue 3, s. 37-76
• Bulut, Serdar. (2013), “Türkiye Türkçesi Ağızları Üzerine Çalışma Yapılmayan İl Ve İlçeler”, Turkish Studies, Volume 8/1, s. 1129-1150
• Caferoğlu, Ahmet. (1995), (Gün. Doğ. İl. Ağz. Top.), Güneydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, TDK Yay., Ankara
• Çağatay, Saadet. (1978). “Uygurcada Hendiadyoinler, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler”, Ankara Ün. DTCF Yay., s. 29-66
• Erdem, Mehmet Dursun (2005), “Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine”, Bilig, S. 33, s. 189-225
• Ergin, Muharrem. (2012), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul
• Erten, Münir. (2011), (Diy. Ağz.), Diyarbakır Ağzı, TDK Yay., Ankara
• Gül, Rıza. (1993), (Kil. Mer. Köy. Ağz.), Kilis Merkez ve Köyleri Ağızları, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana
• Hatipoğlu, Vecihe. (1981), Türk Dilinde İkileme, TDK Yay., Ankara
• Karaağaç, Günay, Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara 2012
• Korkmaz, Zeynep. (2010), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., 4. Baskı Ankara
• Özçelik, Saadet. (1997), (Urf. Mer. Ağz.), Urfa Merkez Ağzı (İnceleme, Metinler, Sözlük), TDK Yay., Ankara
• Özkan, Bülent, (2010), “Türkiye Türkçesinde ‘İkili Tekrarlar’ın Sözlükbilimsel Dizgesel ve Metinsel Görünümleri”, Turkish Studies, 5/4, s. 564-582
• Sev, Gülsel, (2004), “Divanü Lûgati’t-Türk’te İkilemeler”, TD, S. 634, s. 497-510
• Şimşek Umaç, Zeynep. (2010), “Gaziantep Çepni Ağzının Türkiye Türkçesi Ana Ağız Gruplarını Belirleyen Özellikler Bakımından Değerlendirilmesi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C.10, S.1, s. 185-206
• Tuna, Osman Nedim. (1986), “Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabiî Bir Ünsüz Dizisi”, TDAY-Belleten 1982-1983, TDK Yay., Anakara, s. 163-228
• Türkçe Sözlük. (2005), TDK Yay., Ankara
• Yavuz, S. ve Telli, B., (2013), “İç Anadolu Bölgesi Ağızlarında Geçen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6/3, s. 377-403
• Yavuz, Serdar. (2013), (Ady. İl. Yör. Ağz.), Adıyaman İli ve Yöresi Ağızları, Turkish Studies Yayınları, Ankara
• Zülfikar, Hamza. (1995), Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, TDK Yay., Ankara