“BÜYÜK İSKENDER” ETRAFINDA TEŞEKKÜL EDEN KÜLTÜR VE ANLATIM GELENEĞİNDE NEVÂYÎ’NİN “SEDD-İ İSKENDERΔ ADLI MESNEVİSİ

Yıl 2020, Sayı: Prof. Dr. M. Orhan Okay Özel Sayısı, 643 - 664, 28.12.2020

Melike Gökcan

https://doi.org/10.28981/hikmet.837012

Öz

İskender, Doğu ve Batı dünyasını derinden etkilemiş büyük bir fatih ve kâşiftir. Batıdan Doğuya doğru başlattığı seferde çok geniş bir coğrafyaya egemen olan bu genç hükümdar, dünya tarihini belirleyen en büyük aktörlerdendir. İskender’in her coğrafyada, her kültürde bu denli yer etmesi, dünya medeniyet, bilim, kültür tarihinde oynadığı önemli rolden dolayıdır. Hakkındaki anlatılar kendisi henüz sağken oluşmaya başlamış, MS. I. Yüzyıldan itibaren tarih, coğrafya ve biyografi türündeki eserlerle, bugün için kanonik kabul edilen metinler kaleme alınmıştır. Söz konusu metinler, IV. Yüzyıldan itibaren epik karakterde eserlere dönüşür. Bu açıdan bakınca İskender, sadece tarihin değil, büyük bir edebî ve kültürel mirasın parçasıdır.
Batı kültüründe, “Alexander Romance” genel adıyla yüzyıllarca yeniden kaleme alınan bu türde eserlerin, Doğu edebiyatlarına doğrudan etkisi olmuştur. Bu etkinin varlığını, konuyu ilk kez bir bütün olarak hikâyeleştiren Firdevsî’de görmek mümkündür. Ancak hikâyeyi, müstakil bir eser olarak oldukça hacimli bir mesnevi ile işleyen Nizâmî, söz konusu etkileşimi Yunan, İbrani, Süryani dillerindeki kaynakları zikretmek suretiyle daha açık ifade etmiştir. Nizâmî’nin hamsesi içinde yer alan bu eserin, Türk ve Fars edebiyatlarındaki etkisi büyük olmuş, şairin hamsesine çok sayıda nazire yazılmıştır. Hamseye cevap yazanlardan biri de Çağatay sahasının en büyük şairi Nevâyî’dir. “Sedd-i İskenderî”, sadece Nizâmî’ninki değil, Câmî’nin ve Dihlevî’nin eserleri de dikkate alınarak yazılmıştır. Aynı zamanda eski rivayetlerden bahsederek Geç Antik Çağdan gelen geleneğe de atıfta bulunur. Bu yönüyle Nevâyî’nin eseri, büyük evrensel anlatının bir halkasıdır. Bununla beraber, kendinden önce çizilen yolu aynen izlemekten kaçındığı görülür. Sedd-i İskender’i kendisine kaynaklık eden eserleri eleştirel bir süzgeçten geçirir, tasfiye eder, ilave eder. Bu yönleriyle Nevâyî’nin eseri, hikâyenin kültürlerarası dolaşımında önemli bir dönüm noktasıdır.
Bu çalışmada, İskender konulu hikâye geleneği içinde Sedd-i İskenderî’nin yeri karşılaştırmalı bir okumayla sorgulanacaktır. Söz konusu karşılaştırmalı incelemede hikâyenin kültürel dokusunu oluşturan edebi, felsefî, destanî, dinî, mitolojik unsurlara özel bir önem atfedilecektir. Çalışmanın bir diğer boyutu, hikâyenin, sadece bu konuda yazılan eserlere değil, kültür ve edebiyatımıza etki eden unsur ve motiflerinin kökenlerine dair cevaplar aramak ve yeni sorular üretmektir.

Anahtar Kelimeler

Pseudo- Callisthenes, Alexander Romance,, Sedd-i İskenderi, Nevayi

Kaynakça

• ARSLAN, Ahmet (2006), İlkçağ Felsefe Tarihi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• AYIK, Hasan (2005), Felsefi Kavramların Oluşmasında Farabî’nin Rolü, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1–2, cilt: IV, sayı: 7-8, s. 77-94.
• BERG, B. (1973), An Early Source of the Alexander Romance. Greek, Roman, and Byzantine Studies, 14(4), 381-387. BROWN, T. S. (1949), Callisthenes and Alexander, The American Journal of Philology, 70(3), 225-248.,
• BUDGE, E. A. W. (1889), The History of Alexander The Great, Being The Syriac Version of The Pseudo-Callisthenes, The London University Press.
• CEVİZCİ, A. (2010), Felsefe Tarihi: Thales’ten Baudrillard’a (2. Basım). İstanbul: Say Yayınları.
• COPLESTON, F. (1990), Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma Felsefesi (1. Cilt). (Çev: A. Yardımlı) İstanbul: İdea Yayınları.
• DİODORUS Siculus (1963), Library of History, Volume VIII: Books 16.66-17. Translated by C. Bradford Welles, Harvard University Press, Cambridge, MA.
• DOUFIKAR-AERTS Faustına C.W. ( 2012), King Midas’ Ears On Alexander’s Head: In Search Of The Afro-Asiatic Alexander Cycle 61- 81.The Alexander Romance İn Persia And The East, Barkhuıs Publıshıng &Groningen University Library.
• ERBSE, H. (2010), Xenophon’s Anabasis. Oxford Readings in Classıcal Studies, 476.
• HAMMOND, N. G. L. (1993), Sources for Alexander the Great: An Analysis of Plutarch's' Life'and Arrian's' Anabasis Alexandrou'. Cambridge University Press.
• HAMİLTON, J. R. (1973), Alexander the Great . University of Pittsburgh Press.
• GOLDSTEİN, J. A. (1993, January), Alexander and The Jews. In Proceedings of the American Academy for Jewish Research (Vol. 59, pp. 59-101). American Academy for Jewish Research.
• GÖKCAN, M. Bilim Tarihi Perspektifinden ‘Yedi İklim’ Nazariyesi ve Kültür ve Edebiyatımızdaki Yansımaları. Erdem, (78), 127-150. IFRAH, G.K. (1999), Rakamların Evrensel Tarihi, Tübitak Yayınları
• KAZİS, İsrail (1962),The Book of the Gests of Alexander of Macedon (Safer Toledot Alexandros ha- Makdoni). Cambridge MA. The Mediaevel Academy of America.
• KUT, Günay (2012), Acaibü’l-Mahlukat ve Garayibü’l-Mevcudat, İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı. LEVEND, A. Sırrı (1967), Ali Şir Nevai: Hamse. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• MARZOLPH, U. (2012), The Creative Reception Of The Alexander Romance İn Iran. Foundational Texts Of World Literature, 69-83. NETTON, I. R. (2012), The Alexander Romance in Persia and the East, Barkhuis.
• PETERS, F. E. (1968), Aristotle and The Arabs: The Aristotelian Tradition in Islam , New York University Press. PLUTARKHOS (2007), Paralel Yaşamlar, İskender ve Caesar, (Çev. Furkan Akderin) İstanbul: Alfa Yayınları.
• RİTTER, Hellmut (2011), Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, İstanbul, Ayrıntı Yayınları. ROMM, J. (Ed.). (2005). Alexander the Great: Selections from Arrian, Diodorus, Plutarch, and Quintus Curtius, Hackett Publishing. RUFUS, Q. Curtius (2005), The History of Alexander. Penguin UK.
• RUSSELL, Bertrand (2012), Batı Felsefesi Tarihi ( Çev.Ahmet Fethi). İstanbul: Alfa Yayınları.
• STONEMAN, Richard( 2019). The Greek Experience of India: From Alexander to the Indo-Greeks, Princeton University Press, Princeton-Oxford. STONEMAN, R. (2009), The Author of the Alexander Romance, Readers and Writers in the Ancient Novel, 12, 142.
• STONEMAN, R. (1991). The Greek Alexander Romance. Penguin UK.
• STRABON (2000), Geographika /Coğrafya XII-XIII-XIV (çev. A. Pekman) İstanbul.
• SCHİMMEL, Annamaria, M. (2000), Sayıların Gizemi, (çev. Küpüşoğlu) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ŞAİK,A.,M. Guluzade (2019). Nizami Gencevî İskendernâme: Şerefnâme İkbalnâme, İstanbul: Zengin Yayıncılık, sf. 382-389.
• TEZ, Zeki (2008), Mitolojinin Kültürel Tarihi, İstanbul: Doruk Yayınları.
• THOM, J. C. (2014). Cosmic Order and Divine Power: Pseudo-Aristotle, On the Cosmos. Mohr Siebeck.
• TÖREN, H. (2001). Ali Şir Nevayi Sedd-i İskenderi:(inceleme-metin). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu.
• UN, Hicret (2011), Karşılaştırmalı Hint ve Yunan Mitolojisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları (Hindoloji) Anabilim Dalı.
• WOLLOHOJİAN, A. M.(1969).The Romance of Alexander the Great by Pseudo-Callisthenes. New York: Columbia University Press.
• WALZER, R. (1957). Al-Fārābī's Theory of Prophecy and Divination. The Journal of Hellenic Studies, 77(1), 142-148
• YILDIRIM, Nimet (2015) İskendernâme, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• YILDIRIM, N. (2011). Ardavirafname. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• ZUWİYYA ( 2011). David Zuwiyya (ed.) A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages, Brill, Leiden
• İnternet Kaynakları: (http://www.attalus.org/info/alexander.html,( Er. T. 03.10.2020)