KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE KİTAP İSİMLERİYLE ŞİİR YAZMA GELENEĞİ VE RAHÎMÎ’NİN ESÂMÎ-İ KÜTÜP TARZINDAKİ MANZUMESİ

Yıl 2024, Sayı: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 734 - 767, 30.09.2024

Hasan Doğan

https://doi.org/10.28981/hikmet.1503578

Öz

Türk tarihinin en uzun soluklu edebî geleneği olarak kabul edilen klasik Türk edebiyatında şairler, çeşitli sanatsal ve edebî tekniklerle eserlerini süsler ve zenginleştirirlerdi. Bu sayede hem okuyucunun ve dinleyicinin hem de sanat koruyucusu mesabesindeki hamilerinin ilgi ve dikkatlerini çekmeye gayret gösterirlerdi. Sınırları keskin çizgilerle belirlenmiş olsa da bazı divan şairlerinin bu gayretlerinin neticesinde yeni söyleyiş ve tarzlar ortaya çıkmıştır. Şairlerin yenilik arayışlarının neticesinde ortaya çıkan tarzlardan biri de kitap isimleriyle şiir yazma geleneğidir. Şairler, manzumelerinde kitap isimlerini kullanarak hem bilgi ve kültürlerini sergilerler hem de metinlerine derinlik kazandırırlar. Bu çalışmada, klasik Türk şiirinde XVIII. yüzyılın başlarından itibaren rağbet gören kitap isimleriyle şiir yazma geleneği incelenecek ve esâmî-i kütüp olarak tavsif edilen tarzda kaleme alınmış manzumelere değinilecektir. Daha sonra ise XVIII. asrın başlarında hayatta olan Rahîmî mahlaslı şairin Sultan III. Ahmed Kütüphanesi için kaleme aldığı esâmî-i kütüp tarzındaki tarih manzumesi etraflıca ele alınacak ve şairinin kimliği tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri, kitap adları, esâmî-i kütüp tarzı

THE TRADITION OF WRITING POETRY WITH BOOK TITLES IN CLASSICAL TURKISH POETRY AND RAHÎMÎ'S POEM IN THE STYLE OF ESAMI-I KUTUP (BOOK-TITLES)

Öz

In classical Turkish literature, which is considered the longest-lasting literary tradition in Turkish history, poets embellished and enriched their works with various artistic and literary techniques. In this way, they endeavored to attract the attention and interest of both the reader and listener and their patrons, who were the guardians of art. Although their boundaries were sharply defined, some divan poets' efforts resulted in the emergence of new discourses and styles. One of the styles that emerged as a result of the poets' search for innovation is the tradition of writing poems with book titles. By using book titles in their verses, poets both display their knowledge and culture and add depth to their texts. In this study, the tradition of writing poems with book titles in classical Turkish poetry, which has been popular since the early eighteenth century, will be analyzed and the verses written in the style described as esâmî-i kütüp (book-titles) will be mentioned. Then, the history verse in the style of esâmî-i kütüp written for the Sultan Ahmed III Library by the poet with the pseudonym Rahîmî, who was alive in the early eighteenth century, will be discussed in detail and the identity of the poet will be tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Divan poetry, book titles, esâmî-i kütüp style

Kaynakça

• Açıl, Berat (ed.). Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. Ankara: Nobel Yayınları İlem Kitaplığı, 2015.
• Agun, Aleyna. Millet Kütüphanesi Ali Emîrî Manzum 720’de Kayıtlı Mecmû’â-ı Kasâ’id ee Tevârih (İnceleme-Tenkitli Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Akkaya, Hüseyin. Nevres-i Kadim And His Turkish Divan (Nevres-i Kadîm ve Türkçe Dîvânı) Part 2: Critical Edition and Index. Cambridge MA: Harvard University, The Department of Near Eastern, 1996.
• Akkuş, Metin. “Klasik Türk Edebiyatının Kültür Kaynakları: Eserler”. Doğu Esintileri 1 (2014), 13-32.
• Akkuş, Metin. “Metinlerarasılık Bağlamında Klasik Türk Şiirinin Bilimsel Arka Planı”. Doğu Esintileri 1/14 (2021), 129-150.
• Aksoyak, İsmail Hakkı. Haşmet Dîvânı - Abbâs Efendi-zâde Mehmet Haşmet. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-204116/hasmet-divani.html
• Aksoyak, İsmail Hakkı. “Rahîmî, Habeşî-zâde Abdurrahîm Rahîmî Bey”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2015. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rahimi-habesizade-abdurrahim-rahimi
• Aktepe, Münir. “Ahmed III”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/34-38. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Atak, Mustafa. Yüsrî Ahmed Nazif Dede ve Dîvânı (İnceleme-Metin). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Ateş, Gıyasettin. “Rahîmî’nin Şerh-i Risâle-i Muammâ-yı Suğrâ-yı Câmî Adlı Eseri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 32/32 (2024), 104-151. https://doi.org/10.15247/devdergisi.1464517
• Avcı, İsmail. “Ali Uşşâkkî’nin Manzum Kur’an Falı: Sürûr-nâme”. Bir Devr-i Kadîm Efendisi Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan. ed. Üzeyir Aslan vd. 83-103. İstanbul: İlâhiyât Yayınları, 2018.
• Aynur, Hatice. “1747 Tarihinde Sadrazam Tiryaki Mehmed Paşa’nın Kütüphanesi Yapıldı mı?” Meral Alpay’a Armağan. haz. Hülya Dilek-Kayaoğlu. 189-197. İstanbul: yy, 2007.
• Aynur, Hatice. “I. Mahmûd’un (ö. 1754) Kütüphaneleri ve Tarih Manzumeleri”. Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan: Edebiyat ve Tasavvuf - Kütüphanecilik ve Arşivcilik II. haz. Hatice aynur vd. 681-734. İstanbul: Ülke Kitapları, 2014.
• Aynur, Hatice. “Ragıb Paşa Kütüphanesi Hakkında Yazılan Tarih Manzumeleri”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 25/4 (2016), 47-66.
• Aynur, Hatice. “Murad Molla Kütüphanesi ve Yapım Kitabesi”. Z Kültür-Sanat-Şehir Tematik Dergi 5 (2021), 121-123.
• Aynur, Hatice. “Nâ-bedîd Bir Kütüphane İçin İkinci Tarih Manzumesi: Feyzî’nin Tiryâkî Mehmed Paşa Kütüphanesi’ne Şiiri”. Zemin 7 (2024), 146-155. https://doi.org/10.5281/zenodo.12518751
• Babür, Yusuf. “Kitaba Medhiye: Sünbülzâde Vehbî ve Esâmî-i Kütüb Kasidesi”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 4/1 (2018), 62-85.
• Benli, Şeyma. “Osmanlı Kitap Kültürüne Dair Deneysel Bir Örnek: Kitap İsimleriyle Yazılmış Bir Mektup”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 12 (2023), 28-42. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1347669
• Demir, Hiclal. Lâzikîzâde Feyzullah Nâfiz ve Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191378/lazikizade-feyzullah-nafiz--divan.html
• Doğan, Hasan. “XVIII. Yüzyıl Sanatçılarından Kırımlı Âlî ve Eserleri”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 7/3 (2023), 2246-2287. https://doi.org/10.34083/akaded.1378626
• Doğan, Muhammet Nur. Şeyhülislâm Es’ad Efendi ve Divanının Tenkitli Metni. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Donuk, Suat. “Habeşîzâde Abdurrahim Rahîmî’nin Matla‘u’l-işrâk Adli Silsilenâmesi ve Matla‘u’l-işrâk’a Göe Tarikatlar ve Şeyh Silsileleri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 20/1 (2020), 38-62. https://doi.org/10.30627/cuilah.724948
• Er, Şaban. Melâmîlik ve Osmanlı Devri Melâmîleri. İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları, 2015.
• Erkal, Abdülkadir. “Nâbî, Yûsuf Nâbî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2014. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nabi-yusuf-nabi-efendi
• Erünsal, İsmail E. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Eyice, Semavi. “Ahmed III Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/40-41. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Manzûme Fî Tertîb El-Kutub Fî El-Ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”. Değerler Eğitimi Dergisi I/1 (2003), 97-110.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Nebi Efendi-zade’nin ‘Kaside fi el-Kutub el-Meşhure fi el-’Ulum’una Göre Bir Medrese Talebesinin Ders ve Kitab Haritası”. Kutadgubilig: Felsefe - Bilim Araştırmaları 3 (2003), 191-221.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Ta‘lîm ile İrşâd Arasında: Erzurum İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”. Dîvân: İlmî Araştırmalar Dergisi X/18 (2005), 115-173.
• Horata, Osman. Has Bahçede Hazan Vakti. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
• İnan, Göker. “Kitaplarla Tarih Yazmak: Fatih Külliyesi’ndeki I. Mahmud Kütüphanesi İçin Kitap İsimleriyle Söylenmiş Bir Tarih Manzumesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 25/25 (2020), 421-490.
• Kaya. “Beytü’l-hikme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/88-90. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kaya, Nejla. Tab‘î, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı. Afyon: Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Kılıç, Filiz. Âşık Çelebi Divanı - Es-seyyid Pir Mehmed bin Çelebi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195827/asik-celebi-divani.html
• Kılıç, Hulûsi. “Sarf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kılıç, Müzahir. Sâlik Efendi (Kasımpaşalı) Hayatı, Edebî Kişiliği, Dîvânı’nın Tenkitli Metni ve İncelemesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, 1998.
• Koşmaz, Seyfullah. Klasik Türk Edebiyatında Kitap ve Kütüphane. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Köksal, M. Fatih. “Metin Neşrinin Ana Esaslari”. Türklük Bilimi Araştırmaları 31 (2012), 179-209.
• Kurnaz, Cemal. “Divan Şiirinde Kitap Adları”. Divan Dünyası. 66-79. Ankara: Gazi Kitabevi, 2005.
• Kurtoğlu, Orhan. Lebîb Dîvânı - Diyarbakırlı Lebîb. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194358/diyarbakirli-lebib-divani.html
• Küçük, Sabahattin. Antakyalı Münîf Divânı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Küçük, Sabahattin. Bâkı̂ Dı̂vânı: Tenkitli Basım. Ankara: TDK Yayınları, 1994.
• Mehmed Hâkim Efendi. Hâkim Efendi Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Mermer, Ahmet. Karamanlı Aynî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020.
• Oktay, Adnan. Münşeât-ı Nâbî: Nâbî’nin Mektupları - Yusuf Nâbî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Önal, Sevda. “Klasik Türk Edebiyatında Lâle ve Edebî Bir Tür Örneği Olarak Lâle Şiirleri”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 4/2 Winter (2009), 878-895. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.652
• Özfırat, Bayram. Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’l-Ulûm, Nazmu’l-Le’âlî Ve Manzûme-i Keydânî Adlı Mesnevileri (İnceleme-Metin). Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Öztekin, Özge. XIX. Yüzyılda İstanbul- Kent Mimarisini Şiir Üzerinden Okumak. Ankara: Ürün Yayınları, 2016.
• Öztekin, Özge. “Kültür Tarihi Bağlamında Geç Osmanlı Dönemi Bilgi Merkezleri: Şiirin Belleğine Yansıyan Kütüphane-Matbaa-Arşiv Binaları”. 8. Uluslararası Değişen Dünyada Bilgi Yönetimi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ankara: Hacetteğe Üniversitesi, 53-65. https://by2018.bilgiyonetimi.net/wp-content/uploads/sites/24/2020/12/imcw-2018-bildiriler-kitabi.pdf
• Öztürk, Zehra. “Yüsrî ve Esmâ-yı Libâs kasidesi”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 20 (2020), 378-401. https://doi.org/10.29000/rumelide.791779
• Rahîmî Efendi. Şerh-i Risâle-i Mu’ammâ-yı Sugrâ-yı Câmî. Beyazıt Kütüphanesi, B10519.
• Şener, Hasan. Hayrî (Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Dîvânı’nın Tenkitli Metni). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Doktora Tezi, 1999.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şairi de Okur’du. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
• Uğur, Abdullah. “Kütüphanelere Şiirle Tarih Düşürmek”. Z Dergisi 5 (2021), 130-131. https://www.zdergisi.istanbul/makale/kutuphanelere-siirle-tarih-dusurmek-551
• Yağcı, Ömer Gökhan. Mehmed Şerif Efendi Divanı (İnceleme-Metin). Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Yeniterzi, Emine. Heşt Behişt - Vizeli Ramazn Behiştî. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Yıldırım, Ali. “İshâk Bin Hasan Tokadî’nin İlimler Tasnifi ve Mantık İlmine Dair Görüşleri”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 (2018), 163-178.
• Zîver Paşa. Âsâr-ı Zîver Paşa: Dîvan ve Münşeât. Bursa: Vilâyet Matbaası, 1313.
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri. “Abdürrahim Bey (İstanbul-Asıl)”, 29-12-1137. EV.VKF., 11 - 40.
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri. “Habeşî-zâde Abdurrahîm Efendi ve Defterdâr İbrâhîm Efendi zamanına ait ahkâm kayıtları”, 23-01-1131. KK.d..., 2488.
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri. “Habeşî-zâde Abdurrahîm’e verilen zeamet”, 14-05-1135. AE.SAMD.III, 116 - 11477.
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri. “Habeşî-zâde Abdurrahîm’in mutasarrıf olduğu bağın Mülkname-i Hümayunu”, 28-08-1135. AE.SAMD.III, 18 - 1621.
• BOA, Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri. “Habeşî-zâde Abdurrahîm’in zeâmet değişikliği ile ilgili arz-ı hâli”, 16-01-1139. AE.SAMD.III, 184 - 17903.