Reading Turkish Mathnawi Commentaries on Theological Hermeneutic

Yıl 2024, Sayı: 21 [GÜZ 2024], 18 - 41, 31.10.2024

Mehmet Nuri Çınarcı

https://doi.org/10.28981/hikmet.1453139

Öz

Sacred texts have a structure that shapes the world of thought of the society in terms of the belief values they contain and thus directs it. An understanding that has so penetrated the mental codes of the social structure has revealed its existence within social layers, sometimes in written and sometimes verbal ways. Written texts, which aim to convey the sacred to their addressees through words that form the building blocks of the world of meaning, have often been tried to be explained by the members of the religion they follow throughout history. Hermeneutics in the Christian world, and annotators and commentators in the Islamic world, have written works that sometimes explain some or all of the sacred texts they believe in, in order to be better understood by the public. It is seen that these meaning-making activities, which build their basic starting point on explanation and interpretation, often use similar methods and techniques. Theologian hermeneutics, who tried to explain the biblical texts, used the literal method for literal expressions and the allegorical method for figurative expressions, depending on the meaning of the text. Islamic commentators, on the other hand, have tried to examine the verses in the Holy Quran, sometimes from an external perspective and sometimes from an esoteric perspective, depending on their clarity and ambiguous nature. While explaining Mathnawi, which is described as an indicative commentary of the Quran, Mathnawi annotators divided the couplets into various layers according to the meaning they contain. It is obvious that this approach, which Mevlana describes as form and meaning in Mathnawi, was used by tators during the explanation. In this study, a commentary on Mathnawi from each century, starting from the 16th century until the 20th century, was selected and the connection of the commentaries on the first two couplets of Mathnawi with the interpretation techniques in theological hermeneutics was emphasized.

Anahtar Kelimeler

theological hermeneutic, annotations of Mathnawi, interpretation, sufizm

TÜRKÇE MESNEVÎ ŞERHLERİNİ TEOLOJİK HERMENÖTİK ÜZERİNDEN OKUMAK

Öz

Kutsal metinler, içerdikleri inanç değerleri bakımından toplumun düşünce dünyasını şekillendiren ve bu sayede ona yön veren bir yapıya sahiptir. Sosyal yapının zihinsel kodlarına bu denli nüfuz etmiş bir anlayış, kendi varlığını toplumsal katmanlar içerisinde bazen yazılı bazen de sözlü bir şekilde ifşa etmiştir. Kutsalı, anlam dünyasının yapıtaşlarını oluşturan sözcükler yoluyla muhataplarına ulaştırmayı gaye edinen yazılı metinler, tarih boyunca tabi oldukları dinin mensupları tarafından sık sık izah edilmeye çalışılmıştır. Hıristiyan dünyasında hermenötler, İslam dünyasında ise şarih ve müfessirler, inandıkları kutsal metinlerin, halk tarafından daha iyi anlaşılması adına bazen bir kısmını bazen de tamamını açıklayan eserler telif etmişlerdir. Temel hareket noktasını izah ve yorumlama üzerine kuran bu anlamlandırma faaliyetlerinin çoğu kez benzer yöntem ve teknikler kullandıkları görülür. İncil metinlerini açıklamaya çalışan teolog hermenötler, metnin barındırdığı manaya göre gerçek ifadeler için literal (garamatik) mecazî anlatımlar içinse alegorik yöntemi kullanmışlardır. İslam müfessirleri ise Kur’an-ı Kerim’deki ayetleri, muhkem ve müteşabih oluşlarına göre kimi zaman zahirî kimi zamanda batınî bir zaviyeden tetkik etmeye çalışmışlardır. Mesnevî şarihleri de Kur’an’ın işarî tefsiri olarak nitelendirilen Mesnevî’yi izah ederken beyitleri, içerdikleri anlam itibarıyla çeşitli katmanlara ayırmışlardır. Mevlana’nın Mesnevî’de suret ve mana olarak nitelendirdiği bu yaklaşımın şarihler tarafından izah esnasında kullanıldığı aşikârdır. Bu çalışmada, 16. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyıla kadar her yüzyıldan bir Mesnevî şerhi seçilmiş ve Mesnevî’nin ilk iki beytine yapılan şerhlerin teolojik hermenötikteki yorumlama teknikleri ile ilgili bağlantısı üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

teolojik hermenötik, Mesnevi şerhleri, yorumlama, tasavvuf

Kaynakça

• Açıl, Berat. Klasik Türk Edebiyatında Alegori, İstanbul: Küre Yayınlar, 2013.
• Andrews, G. Walter. Şiirin Sesi Toplumun Şarkısı, çev. Tansel Güney, İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Aristoteles. Poetika, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987.
• Beken, Ahmet. “Aklın Kemâl Yolculuğu: Hâris el-Muhâsibî’de (öl. 243/857) Akıl Terbiyesi, Marife Dini Araştırmalar Dergisi, 22/1, (2022), 20-42.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 40/281-290, İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Blackman, E. Cyril. Biblical Interpretation, London: Independent Press, 1956.
• Ceyhan, Semih. “Mesnevi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 29/325-334, İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Ceylan, Ömür. Tasavvufi Şiir Şerhleri, İstanbul: Kapı Yayınları. 2000.
• Çelebioğlu, Âmil. “Muhtelif Şerhlere Göre Mesnevî’nin İlk Beytiyle İlgili Düşünceler”. I. Mevlânâ Kongresi Tebliğler, 3-5 Mayıs 1985 Konya, 5-27, Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 1986.
• Çınarcı, M. Nuri, Botaliç, Melinda. “Türkçe Mesnevî Şerhlerinin Kaynakları”, Social Sciences and Humanities Studies, 7/20, (2022), 45-68.
• Dağlar, Abdülkadir. Şem’î Şem’ullâh. Şerh-i Mesnevî I. Cilt, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2009.
• Demirel, Şener. “Sembol, Sembolik Dil ve Bu Bağlamda Mesnevî’nin İlk 18 Beytindeki Sembolik Unsurlar”, Turkish Studies, 7/3, (2012), 915-947.
• Eflâki, Ahmed. Âriflerin Menkıbeleri-II, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• Feridüddin-i Attâr. Mantık al-tayr, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara: MEB Yayınları, 2011.
• Gadamer, H. Georg. “Heremeneutik”, Hermeneutik Yorumbilgisi Üzerine Yazılar ed. Doğan Özlem, 9-29, İstanbul: Ark Yayınları, 1995.
• Grant, Robert, Tracy, David. A Short History of the Interpretation of the Bible, Washington: Fortress Press, 1984.
• Güleç, İsmail. İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Mesnevî, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2002.
• Gündoğdu, Hakan. Gazali’nin Teolojik Hermenötiğine Yorumlayıcı Bir Bakış, İslami Araştırmalar Dergisi, 3-4/3, (2000), 410-420.
• İnam, Ahmet. “Hermenötik’in Anlam Dünyamızdaki Tekabülleri: Mana, Te’vil ve Tefsir,” Kur’an ve Dil, Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu Bildiri Kitabı, 17-18 Mayıs 2001 Van, 81-92, Erzurum, Bakanlar Matbaası, 2001.
• İzbudak, Veled. Mesnevî Tercümesi-I, Gözden Geçiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara: MEB Yayınları, 1995.
• Jaspers, David. The Study of Literature and Religion: An Introduction, Studies in Literature and Religion, Newyork: Macmillan Publication, 1989.
• Jeanrond, Wernar, G. Teolojik Hermenötik, İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Kâtip Çelebi. Keşfü'z-zünûn an esâmi'l-kütübî ve'l-fünûn, Nşr. Kilisli Muallim Rıfat, Şerefettin Yaltkaya, İstanbul: Maarif Matbaası, 1941.
• Kılıç, M. Erol. “İbnü’l-Arâbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 20/493-516, İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Konuk, A. Avni. Mesnevî-i Şerif Şerhi, Haz. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın, İstanbul: Selçuk Kitabevi Yayınları, 2011.
• Kortantamer, Tunca. “Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8/1, (1994), 1-10.
• Kur’an-ı Kerim Meali, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Kutsal Kitap (Eski ve Yeni Antlaşma), İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2014.
• Mevlana. Mesnevî-i Şerîf-I, Çev. Âmil Çelebioğlu, Ankara: MEB Yayınları, 2000.
• Mevlana. Mesnevî-i Şerîf-VI, Çev. Veled İzbudak, Ankara: MEB Yayınları, 1988.
• Okçu, Naci. Şeyh Gâlib Divanı, E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78404/seyh-galib-divani. html
• Origen. “Against Celsus”, Ante-Nicene Fathers ed. A. Roberts, J. Donaldson, Massachusetts: Hendrickson Publishers, 1994.
• Origen. “De Principiis”, Ante-Nicene Fathers ed. A. Roberts, J. Donaldson, Massachusetts: Hendrickson Publishers, 1994.
• Öksüz, Zehra. Hülasatü’ş-şürûh Adlı Mesnevî Şerhinin 1-107 Varaklarının Günümüz Harflerine Aktarılması ve İncelenmesi, İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Özcan, Zeki. Teolojik Hermenötik, İstanbul: Alfa Yayınları, 2000.
• Schimmell, Annemarie. Mystical Dimensions of Islam, North Carolina: Chapel Hill University of North Carolina Press, 1975.
• Şahin, Nadide. Origen (Hayatı, Eserleri ve Hıristiyan İlahiyatın Şekillenmesindeki Rolü), Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2018.
• Tanyıldız, Ahmet. İsmail Rusûhî-yi Ankaravî, Şerh-i Mesnevî I. Cilt (Mecmû’atu’l-letâyif ve Matmûratu’l-ma’ârif), Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2010.
• Tanyıldız, Ahmet. Şem’î, Ankaravî ve Bursevî Şerhleri ve Mesnevî’nin İlk 18 Beytini Yorumlama Yöntemleri, Marife, 7/3, (2007), 123-146.
• Tarakçı, Muhammet. Origen ve Alegorik Kitab-ı Mukaddes Yorumu, Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/19, (2010), 183-213.
• Toprak, Metin. Hermeneutik (Yorumbilgisi) ve Edebiyat, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Yılmaz, Kübra. Temsili-Alegorik Tartışmaları Bağlamında Bir Aşk Mesnevisi: Şems ü Kamer, Bilimname, 39/3, (2019), 221-246.
• Zimmermann, Jens. Hermeneutik, Kısa Bir Giriş, İstanbul: Say Yayınları, 2020.