Discussions on Oil Policy in 1960s Turkey

Year 2022, Volume: 14 Issue: 1, 49 - 71, 28.02.2022

Doğan Duman , Asil Kaya

Abstract

From the foundation of the Republic to the law enacted in 1954, the governments directly undertook the oil exploration activities in Turkey. However, because the desired result could not be achieved and the need for oil increased each year, the new Petroleum Law, prepared by an American expert, was enacted on March 7, 1954. This law, which envisages oil exploration activities to be carried out by domestic and foreign private entrepreneurs, has been discussed since the mid-1960s on the grounds that it is against the interests of the country, and has become the most important agenda item in politics. In addition to the political parties of the period, labor unions and youth organizations also took part in this discussion. The predominant view was to nationalize oil by enacting a new oil law. However, the Justice Party did not accept the demands in this direction, both when it was a coalition partner and when it was in power alone. However, the EP Government, which could not remain indifferent to the oil problem, which the opposition had insistently kept on the agenda since 1965, prepared a new Draft Petroleum Law in 1968. The fact that this draft could not meet the expectations of the public and a new law could not be enacted caused this problem to be carried over to the 1970s.

Keywords

Turkey, 1960s, political parties, oil, national oil.

1960’LAR TÜRKİYE’SİNDE PETROL POLİTİKASINA İLİŞKİN TARTIŞMALAR

Abstract

Cumhuriyetin kuruluşundan, 1954 yılında çıkarılan kanuna kadar Türkiye’deki petrol arama faaliyetlerini doğrudan hükümetler üstlenmişti. Fakat istenilen sonucun elde edilememesi ve petrole olan gereksinimin her geçen yıl artması nedeni ile 7 Mart 1954 tarihinde Amerikalı bir uzman tarafından hazırlanan yeni Petrol Kanunu çıkarıldı. Petrol arama faaliyetlerinin yerli ve yabancı özel girişimci eliyle yapılmasını öngören bu kanun, 1960’ların ortalarından itibaren ülke çıkarlarına aykırı olduğu gerekçesi ile tartışmaya açıldı ve siyasetin en önemli gündem maddesi haline geldi. Dönemin siyasi partilerinin yanı sıra, işçi sendikaları ve gençlik örgütleri de bu tartışmada yer aldılar. Ağırlıklı görüş yeni bir petrol kanununun çıkarılarak petrolün millileştirilmesi yönündeydi. Fakat gerek koalisyon ortağı olduğu dönemde gerekse tek başına iktidar olduğu yıllarda Adalet Partisi bu yöndeki talepleri kabul etmedi. Bununla birlikte muhalefetin 1965 yılından itibaren ısrarla gündemde tuttuğu petrol sorununa daha fazla kayıtsız kalamayan AP Hükümeti 1968 yılında yeni bir Petrol Kanunu Taslağı hazırladı. Bu taslağın kamuoyundaki beklentiyi karşılayamaması ve yeni bir kanunun çıkarılamaması bu sorunun 1970’li yıllara taşınmasına neden oldu.

Keywords

Türkiye, 1960´lı yıllar, siyasi partiler, petrol, milli petrol.

References

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA, 30-1-0-0/92-579-11.
• BCA, 30-1-0-0 / 92-579-3.
• BCA, 30-1-0-0/ 92-579-2.
• BCA, 30-18-1-2/144-81-8.
• BCA, 30-18-1-2/144-87-7.
• BCA, 30-18-1-2/146-37-10.
• BCA, 30-18-1-2/156-9-3.
• BCA, 30-18-1-2/163-64-18.
• BCA, 30-18-1-2/162-60-3.
• BCA, 30-18-1-2/164-23-2.
• BCA, 30-18-1-2/172-47-14.
• BCA, 30-11-1-0/310-4-9.
• BCA, 30-11-1-0/313-25-22.
• BCA, 30-18-1-2 / 191-75-2.
• BCA, 30-18-1-2/208-48-13.
• BCA, 30-1-0-0/64-399-3.
• BCA, 30-18-1-2/194-23-16.
• BCA, 30-18-1-2/200-76-20.
• BCA, 30-18-1-2/207-46-17.
• BCA, 30-18-1-2/200-74-1.
• Resmi Yayınlar
• Resmî Gazete, 6 Haziran 1957, Sayı: 9626, ss.17235-17237.
• Süreli Yayınlar
• Akşam, Cumhuriyet, Hürriyet, Milliyet, Ulus
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Adalet Partisi Seçim Beyannamesi, Doğuş Matbaacılık ve Ticaret Limited Şirketi Matbaası, Ankara 1965.
• Adalet Partisi Seçim Beyannamesi, Doğuş Matbaacılık ve Ticaret Limited Şirketi Matbaası,Ankara 1969.
• ESİN, Alptekin, Türkiye’de Petrol Üretim ve Tüketimi, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Ankara 1973.
• KORALTÜRK, Murat, Enerji Dolu 80 Yıl, Aksoy Matbaa A.Ş., İstanbul 2013.
• ÖZDEMİR, Adil, Türkiye’nin Keşfedilebilir Petrol ve Doğalgaz Yatakları-Türkiye’de Petrolün Tarihi, Siyasi ve Stratejik Serüveni-I, Ankara 2016.
• ÖZEL, Pınar, Petrol Sanayiinde Dikey Bütünleşme ve Türkiye’de Uygulanabilirliği, Devlet Planlama Teşkilatı Yayını, Ankara 2003.
• TURAN, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi-Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye 5.Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara 2002.
• Türkiye Petrolleri A.O. 1962 Yıllığı, Mars Matbaası, Ankara 1963.
• “AP ile CHP’yi yabancı şirketler birbirine düşürdü”, Hürriyet, 11 Haziran 1965.
• “AP Grupu’nda da ‘Mobil’ Suçlandı”, Akşam, 12 Mayıs 1965.
• “Ataş Grevi Bir Ay Geri Bırakıldı”, Milliyet, 14 Mayıs 1965.
• “Bolivya’nın yeni yolu: Sol Milliyetçilik”, Cumhuriyet, 29 Eylül 1969.
• “Boru hattının Özel Sektöre devri zararlıdır”, Akşam, 13 Ocak 1968.
• “CHP’liler Meclise altı kanun tasarısı verdiler”, Akşam, 29 Ekim 1965.
• “CHP’nin petrol mücadelesi bir Milli Mücadeledir”, Ulus, 12 Aralık 1966.
• “Demirel: ‘Petrol Şimdilik Millileştirilemez’ Dedi”, Hürriyet, 20 Mayıs 1965.
• “Demirel’in Rize’de yaptığı konuşma”, Cumhuriyet, 16 Haziran 1965.
• “G. Müdürler, Petrol ve Maden konuları tartışmalara yol açtı”, Cumhuriyet, 17 Ocak 1966.
• “Genelkurmay petrol konusunu inceledi”, Milliyet, 12 Haziran 1965.
• “Gökhan Evliyaoğlu AP’den istifa etti, Milliyet, 20 Mayıs 1965.
• “Gürsel: ‘Millileştirme olmaz sözü aptalcadır.’”, Milliyet, 24 Eylül 1965.
• “Hükûmet, yeni bir Petrol Kanunu Tasarısı hazırladı”, Cumhuriyet, 23 Haziran 1968.
• “İşçiler Millileştirme İstiyor”, Milliyet, 17 Mayıs 1965.
• “Kumandanlar petrol konusunda bilgi aldı”, Akşam, 12 Haziran 1965.
• “Mersin’de inşa edilecek petrol tasfiyehanesinin temeli dün törenle atıldı”, Cumhuriyet, 7 Ocak 1960.
• “MP ve TİP de petrol için araştırma açılmasına taraftar”, Cumhuriyet, 3 Aralık 1966.
• “Mobil, Petrol Davasını Oyalıyor”, Akşam, 9 Mayıs 1965.
• “Mobil temsilcileri, TPAO’nun rafineri kurmasına itiraz etti”, Milliyet, 19 Eylül 1965.
• “Özarda, AP’den çıkarılışının sebeplerini anlattı”, Cumhuriyet, 11 Mart 1966.
• “Petrol Araştırma Komisyonu Raporunun Esasları Açıklandı”, Cumhuriyet, 13 Ocak 1968.
• “Petrol için Meclis dün Araştırması istendi”, Akşam, 14 Mayıs 1965.
• “Petrol kavgası menfaatlere dayanıyor”, Ulus, 27 Aralık 1965.
• “Petrol Konusu Senatoda Tartışıldı”, Milliyet, 13 Mayıs 1965.
• “Petrol politikamız tartışıldı”, Cumhuriyet, 9 Mayıs 1965.
• “Petrol savaşı devam ediyor”, Akşam, 24 Mayıs 1965.
• “Petrol Senatoda”, Cumhuriyet, 17 Mayıs 1965.
• “Petrol Şirketleri Hükümetin Teklifini Reddetti”, Cumhuriyet, 26 Eylül 1965.
• “Petrol tartışması hızlandı”, Cumhuriyet, 21 Mayıs 1965.
• “Petrol ve Maden Konusu Senatoda Tartışıldı”, Cumhuriyet, 13 Mayıs 1965.
• “Petrolü Millileştirmek İçin Kampanya Açıldı”, Akşam, 28 Mayıs 1965.
• “Plan, Senato’da kabul edildi”, Cumhuriyet, 23 Haziran 1967.
• “Rejim Mücadelesi Yapıyoruz”, Ulus, 24 Eylül 1965.
• “Savunma Bakanı Petrol Komisyonunda cevap verdi”, Cumhuriyet, 29 Haziran 1965.
• “Senatoda, Türk petrolünün himayesiz kaldığı söylendi”, Cumhuriyet, 5 Haziran 1963.
• “Servet beyanı ve vergi ilânı kaldırılıyor”, Cumhuriyet, 3 Kasım 1965.
• “Süleyman Demirel ‘Yabancı şirketlerin hakları ellerinden alınamaz’ dedi”, Akşam, 17 Mayıs 1965.
• “TİP ‘Emekçi halkın yararına’ 14 kanun teklifinde bulundu”, Milliyet, 15 Mayıs 1966.
• “T.M.G.T.’nin Topaloğlu’na Mektubu”, Ulus, 27 Aralık 1965.
• “Turgut ‘Hükümetin petrol için görüşü yoktur’ dedi”, Akşam, 22 Haziran 1965.
• “TPAO, Dünyanın en yüksek evsaflı petrolünü Siirt’te buldu”, Hürriyet, 16 Haziran 1965.
• “TPAO Müdürü, yabancı şirketleri Genarellere şikâyet etti” Hürriyet, 12 Haziran 1965.
• “Türkeş, milliyetçi şuur istedi; Alican, CHP iktidarını suçladı”, Cumhuriyet, 26 Eylül 1965.
• “Türkiye bir sömürge memleketi değildir”, Ulus, 26 Eylül 1965.
• AKALIN, Uğur Selçuk -TÜFEKÇİ, Suat, “Türkiye’nin Petrol Politikaları ve Enerji Özelleştirmelerine Bir Bakış”, İktisat Politikası Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1, İstanbul, 2014, s. 51-66.
• ARMAOĞLU, Fahir H., “Sağ-Sol Mücadelesi”, Cumhuriyet, 4 Ağustos 1965.
• BİLGİ, Alâeddin, “Milli Petrol Davamız”, Cumhuriyet, 20 Mayıs 1965.
• DUMAN, Doğan, “27 Mayıs Hükümet Darbesi ve Dönemin Akademisyenlerinin Darbe Karşısındaki Tutumları”, The Journal of Academic Social Science Studies, Number:73, 2018, p.299-314.
• DURU, Orhan, “Petrol, petrol”, Cumhuriyet, 14 Haziran 1965.
• ECEVİT, Bülent, “Petrol”, Milliyet, 15 Mayıs 1965.
• HAYKIR, Yavuz - DEMİR, Özkan, “6326 Sayılı Petrol Kanunu ve Demokrat Parti Dönemi Petrol Politikası”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), Bahar 2017, (41): 251-269.
• KANSU, Işık “Petkim’i özelleştirmek cinayettir”-İhsan Topaloğlu’nun anıları, Cumhuriyet, 20 Ağustos 1996.
• KARA, Mesut “Bitmeyen Yol ve Toprağın Kanı”, Evrensel, 19 Nisan 2015.
• KARAMAN, Suphi, “Türk Petrolü”, Cumhuriyet, 24 Mayıs 1965.
• KAYA, Asil, “Demokrat Parti Dönemi’nde Devletçilikten Kopuş Bağlamında Petrol Kanunu ve Amerika’nın Etkisi”, History Studies, Volume 12 Issue 4, August 2020, pp.1973-1998.
• KUZGUN, Meral, “Amerikan Basınında Demokrat Parti, Başbakan Adnan Menderes ve Türk- Amerikan İlişkileri Üzerine Bazı Notlar (1950-1955)”, Akademik Bakış, C.14, S.27, Kış 2020, s. 309-330.
• REİSOĞLU, Safa, “Petrol, Hukuk ve Millî Fayda”, Cumhuriyet, 31 Mayıs 1965.
• SELÇUK, İlhan, “Petrol sömürgesi miyiz biz?”, Cumhuriyet, 15 Mayıs 1965.
• SELÇUK, İlhan, “Sorulara devam ediyoruz:”, Cumhuriyet, 16 Mayıs 1965.
• SELÇUK, İlhan, “Ne sıfatla?”, Cumhuriyet, 9 Temmuz 1965.
• SELÇUK, İlhan, “Topaloğlu’nun dâvası”, Cumhuriyet, 22 Nisan 1971.
• TAKIM, Abdullah, “Demokrat Parti Döneminde Uygulanan Ekonomi Politikaları ve Sonuçları”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. 67, S. 2, 2012, s. 157-187.
• TAŞ, Mahir, “Menderes Döneminin Ekonomi Politiği ve 1958 İstikrar Programı”, Mevzuat Dergisi, S. 76, Nisan 2004. https://www.mevzuatdergisi.com.
• TEKELİ, Esad “Petrol aranmasını teşvik edecek yeni hükümler”, Cumhuriyet, 13 Haziran 1955.
• YURTOĞLU, Nadir, “Demokrat Parti (DP) Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Çalışmaları ve Petrol Politikaları (1950-1960)”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl 10, S. XXXI, 2017, ss.131-172